جلفای اصفهان، از ارس تا زاینده رود
جلفای اصفهان
هنگامی که شاه عباس نخست اصفهان را به پایتختی برگزید، ساکنان ارمنستان، قفقاز و گرجستان که برای پیوستن دوباره به این سرزمین روزشماری میکردند نمایندگان بلند پایه ای را برای جلب نظر پادشاه صفوی به اصفهان گسیل کردند. شاه عباس نیز دعوت ایشان را برای آزادسازی سرزمینشان پذیرفت و در سال ۱۰۱۲ هجری به بهانه ی سفر به مازندران با سپاهی اندک به جانب تبریز رهسپار گشت.
او در تبریز با تجهیز سپاه به جانب این سرزمینها تاخت. از آزادسازی، شاه عباس به کوچ الزامی ارمنیان به مرکز ایران، اصفهان و مازندران پرداخت. شماری از آنان نیز در آذربایجان اقامت گزیدند. شماری را که بین ۳۰ تا ۴۰ هزار نفر نوشته اند در سال ۱۰۱۵ هجری به اصفهان آمدند که برخی در فریدن و دهکده های پیرامون آن مستقر شدند و آنان که به اصفهان کوچانده شدند در زمینهای کناره های نیمروز باختری زاینده رود منزل گزیدند و در کوتاه زمانی، بنیاد شهرکی نوین به نام جلفای نو را گذاشتند و آزادیهای لازم در امور آیینی، امنیت و استقلال نسبی را از پادشاه صفوی کسب کردند.
ارمنیان در جلفا ۲۵ نمازخانه و کلیسا بنا نمودند که هم اکنون ۱۳ کلیسا از این دوره همچنان باقی است. در بین کلیساهای جلفا کلیسای بدخهم (بیت اللحم) از سال ۱۶۲۸ میلادی و کلیسای وانک (۱۶۵۵میلادی) از همه مشهورترند. کلیسای هاکوپ کهنترین آنهاست. افزون بر این کلیساها میتوان به کلیساهای گورگ مریم مقدس، استپانوس، يوحنا، كاتارينا، نيكوغايوس، گریگور، میناس، سرکیس و کلیسای نرسس اشاره کرد. ارمنیان پیرو آیین گریگوری هستند. در جلفا کلیساهای پیروان کاتولیک و پروتستان نیز در محله ی سنگ تراشان و محله هاکوپجان وجود دارد. شمار ارمنیان در اصفهان و شاهین شهر افزون بر ۸۰۰۰ نفر ارزیابی میشود. نزدیک به ۷۰۰۰ نفر ارمنی نیز در دهکده های فریدن و فریدونشهر در باختر استان اصفهان زندگی می کنند. ژان شاردن جهانگرد فرانسوی، که از محله جلفا در دوره صفویه بازدید نموده است، مینویسد که در هیچ کجای دنیا، چنین آبادی پرشکوه و زیبایی را ندیده است و چنین آورده است که در جلفای اصفهان او توانسته است شماره ۱۴۰ خانه را که از دیدگاه زیبایی، شکوه و جلال میتوانند، کوس برابری با کاخ های شاهی آن روزگار را به صدا درآوردند را برشمرد. هم اکنون خانه های سوکیاس و داوید که نمونه ای از خانه های روزگار صفوی را به نمایش میگذارند به دانشکده ی هنرهای زیبا تبدیل شده اند.
خلیفه گری جلفا با کلیه ی واحدهای وابسته یک خود توسط شورای خلیفه گری ارمنیان ایران اداره می شود. آیین گریگوری با ورود ارمنیان در سال ۱۶۰۶ میلادی، با ساخت نمازخانه ی آمنا پرگیچ در اصفهان رسمیت یافت. کاتولیک ها در زمان شاه سلیمان، به سال ۱۰۷۸ هجری(۱۶۶۷میلادی) به خواهش لئوپولد، امپراتور اتریش و مجارستان، اجازه ی ساخت کلیسای کاتولیک را از شاه ایران می نمایاند و با موافقت شاه سلیمان کلیسای کاتولیک در محله ی سنگ تراشان ساخته میشود. امروزه در اصفهان شماره ۱۱۰ نفر کاتولیک زندگی میکنند. مذهب پروتستان نیز در سال ۱۲۸۶ هجری(۱۸۶۹میلادی) بر اثر تبلیغات دو نفر (زن و مرد) انگلیسی به نام بروس و با همکاری شخص دیگری به نام ماکسول، پیروانی پیدا کردند. در سال ۱۲۸۹ هجری (۱۸۷۲ میلادی)، هنگامی که ناصرالدین شاه راهی انگلیس بود، پروتستان های آن کشور از شاه قاجار یاری خواستند و در همان سال، نخستین مدرسه ی پروتستان در جلفا دایر گشت. در سال ۱۲۹۲ هجری(۱۸۷۵ میلادی) نیز در محله ی سنگ تراشان، کلیسای این فرقه بنا گردید. هم اکنون ۱۳۰ نفر پیروان آیین پروتستان در اصفهان زندگی می کنند. فرقه ی شنبه ای ها یا سبتیون نیز در اصفهان پیروانی (۶۵) نفر دارد. پیروان این فرقه شنبه را به جای یکشنبه مقدس می دارند.
از سده ی هفدهم میلادی که گردشگران بیگانه پای به این سامان نهادند تا به امروز شماری از ایشان در این دیار چشم از جهان فروبستند که شمار آنها نزدیک به ۲۰۰ نفر می باشد. در این میان ۳۶ تن فرانسوی، ۳۳ انگلیسی، ۱۵ آلمانی، ۱۱ تن هلندی، ۹ نفر لهستانی، ۴ استرالیایی و ۲ نفر آمریکایی را میتوان نام برد.
از این میان ژاکوب روسو (عموی ژان ژاک روسو) و آرتور اوپهام پوپ از معروفترین آنها هستند که روسو در گورستان ارمنیان و پوپ در کنار پل خواجو به خاک سپرده شده اند.
کلیسای وانک
این کلیسا در خیابان نظر شرقی کوچه ی کلیسا قرار دارد و عنوان کلیسای جامع را دارد بنای نخستین، آن نمازخانه ای به نام آمناپرگیچ را دارد که نمازخانه ی کلیسا را تشکیل میدهد و در درون آن از نقاشیهای دیواری بسیار زیبایی بهره مند است که داستانهای تورات و انجیل را به نمایش گذاشته اند در این نقاشیها، نفوذ هنر نقاشی ایتالیا و هلند به خوبی پدیدار است. افزون بر نقاشیهای دیواری تزیینات گل و بوته و کاشی کاریهای زیبایی را میتوان افزود که با تزیینات طلاکاری نیز آراسته شده اند.
در شمال حیاط کلیسا کتابخانه ی کلیسا (با نزدیک به ۱۰۰۰۰ جلد کتاب)، بنای یادبود شهدای ارمنی (در کشتار این قوم به دست دولت عثمانی در سال ۱۹۱۵) و تماشاگه کلیسا قرار دارد. این تماشاگه، کهن ترین کتابهای چاپ شده در اصفهان را همراه با فرمان پادشاهان صفوی تا پایان دوران قاجار را با اشیای ارزنده ی دیگر به نمایش میگذارد. مرکز خلیفه گری ارمنیان جنوب ایران و اصفهان نیز در گوشه ی خاوری کلیسا قرار دارد. در فضای داخل کلیسا شمار ۶۴ سنگ قبر قرار دارد که از آن اسقفهای اعظم، کشیشان، راهبان، کنسولهای روس و انگلیس، سیاست مداران و پزشکان میباشد.
کلیسای هاکوپ و کلیسای مریم
کلیسای هاکوپ نخستین کلیسای بناشده در جلفا میباشد و تاریخ بنای آن سال ۱۶۰۴ میلادی است این کلیسا در میدان جلفا و در حیاط کلیسای مریم مقدس قرار دارد. کلیسای مریم خواجه عابد از کلیساهای زیبای جلفا به شمار میرود که در سال ۱۶۱۳ میلادی به سرمایه ی خواجه ادویک بنا گردیده است. خواجه ادویک خود نیز در کلیسا به خاک سپرده شده است. کلیسا از نقاشیهای دیواری و کاشی هفت رنگ در درون نمازخانه بهره مند است. کلیسای بیت اللحم (بدخهم) این کلیسا در خیابان نظر شرقی قرار دارد و به هزینه ی خواجه پترس بازرگان ارمنی، در سال ۱۶۲۸ بنا شده است. فضای نمازخانه ی کلیسا آراسته به نقاشیهای زیبای دیواری حاوی داستانهایی برگرفته از تورات و انجیل است که بر فراز آن گنبدی بلند از نوع دوپوش قرار گرفته است. تزیینات درون گنبد از نوع تزیینات گل و بوته به صورت طلاکاری شده میباشد.
کلیسای گورگ
این کلیسا در خیابان حکیم نظامی قرار گرفته است. ارمنیان به هنگام کوچ از سرزمین مادری شان، سنگهای بادبود کلیسای مقدس را که به دست عثمانیان ویران گشته بود را به اصفهان آورند و در درون این کلیسا قرار دادند. کلیسای گورگ در سال ۱۶۱۱ میلادی بنا شده و تزیینات درونی آن گچبری از نوع ساده میباشد.