شب یلدا، تاج گذاری زمستان
شب یلدا، تاج گذاری زمستان
یلدا واژه‌ای سُریانی به معنای زایش و تولد می باشد. سریانی در بین مسیحیان رواج داشت.
شب چله در واقع همان شب یلدا است. چون از فردای این شب، چله زمستان آغاز می‌شود به آن شب چله می‌گویند.
تاریخ شب یلدا به گذشته‌های دور بازمیگردد، برخی از باستان‌شناسان شب یلدا را هفت هزار ساله می‌دانند.
دلایل برپایی جشن شب یلدا
اولین دلیل: پیروزی نور بر تاریکی
یکی از این داستان ها در مورد شب یلدا به پیروزی نور بر تاریکی مربوط است. در روزگاران قدیم، زندگی مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود و آب و هوا برایشان بسیار مهم بود. مردم در گذشته های دور با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصل‌ها را کشف کرده بودند. انسان همیشه کنجکاو بعد از کشف چگونگی ها، به دنبال چرایی ها می گردد.
آن‌ها تأثیر نور و تاریکی و گرما و سرما را بر زندگی خود احساس می کردند و به چشم می دیدند. از جمله تأثیراتی که می‌گرفتند این بود که نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی و برکت ست و در مقابلِ آن، شب و سرما نشانه ای از اهریمن و پلیدی.
آن‌ها از این تجربیات، به این باور رسیده بودند که شب و روز، و روشنایی و تاریکی، در یک جنگ و جدال همیشگی به هستند. روز‌های بلند سال نشانه پیروزی و روشنایی، و روز‌های کوتاه‌تر نشانه تاریکی می دانستند.
به همین دلیل آن‌ها آخرین روز پاییز که بلندترین شب سال است را جشن می‌گرفتند. چرا که فردای آن، روزها آرام آرام طولانی‌تر می شوند و آفریدگار بر اهریمن نور بر تاریکی پیروز می‌شود.
دومین دلیل: شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت
آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشت رواج داشت. در این آیین میترا (مهر) مورد پرستش قرار می گرفت. میترا از خدایان هند و ایرانی است. میترا از یک طرف نماینده عشق و محبت است و از طرفی واسطه ای میان بستن پیمان‌هاست. میترا نماینده عهد نگهداشتن و راستگویی ست. مهر مانند داورِ میان جنگاوران بود و دروغگویان و عهد‌شکنان را مجازات میکرد. نماد این ایزد (خدا) حلقه است. حتی عده ایی ادعا می‌کنند فلسفه حلقه ازدواج به همین اسطوره برمی گردد. خورشید نیز نماد ظاهری میترا ست.
مهرپرستان بر این باور بودند که شب یلدا، شب تولد میترا (ایزد مهر) است. اینگونه که در شبی سرد و تاریک، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد.
در روایتی دیگر در آیین مهرپرستی، در این شب میترا به جهان بازمیگردد و او ساعات روز را طولانی می‌کند. در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.
بعضی ها نیز حتی اعتقاد داشتند در شب یلدا پیامبری متولد می‌شود. تولد این پیامبر در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که برابر با سال ۱۹۶ میلادی اتفاق می‌افتد. پیامبری که شب هنگام در دریا به دنیا می آید و او را دو دلفین از آب بیرون می‌آورند. در آیین مهر آب اهمیت خاصی داشته است، ایزد یا فرشته مینویی را نمایندگی می‌کند.
درباره‌ی نام ماه‌های آذر و دی این رواین وجود دارد: آذر (عنصرِ آتش)، نماد ایزد یا فرشته مینویی است. این ایزد در آیین زرتشتی و مهرپرستی مقدس و مهم محسوب می‌شده. آتشِ مقدس در آتشکده‌ها نماد همین ایزد و فرشته است.
دی که آغازگر زمستان است، پلید و اهریمنی می دانستند. دی در حقیقت همان دیو است که نام آن بر روی سردترین ماه زمستان گذاشته شده.به همین دلیل آذر نماد اهورامزدا و دی نماد اهریمن است. تقابل میان آتش، نور و تقدس با تاریکی و سرما و پلیدی.
عده ای هم بر این تصور هستند که نام ماه دی از آیین میترایی آمده است و به معنی دادار و خداوند است. زیرا با شروع دی میترا بر اهریمن غلبه می‌کند.
در ابتدا این‌ٰطور به نظر می‌رسد که شب تولد مهر، باید در ماه مهر باشد، یا در آفتابی‌ترین روز‌های سال درست است که در آغاز سردترین روز‌های سال قرار داریم اما منطق پشت این افسانه آن را برای مردم باور پذیر می‌کند. همان طولانی‌تر شدن روزها و کوتاه شدن شب‌ها نشان از تولد دوباره خورشید دارد.
آداب و رسوم مهرپرستی، پس از رواج دین زرتشتی نه تنها از بین نرفت بلکه جزئی از مراسم زرتشتیان شد. زرتشت، خدای بزرگ را اهورا مزدا نامید و خدایان را به دو دسته اهورایی و دیوانی تقسیم کرد. یکی از این خدایان اهورایی، مهر (خورشید) بود. مهر از خدایان نیک است و بخشی از اوستا به نام او (مهر یشت) می باشد. در مهر یشت آمده است:
" مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانی می‌نگرد تا او دروغی نگوید "
بررسی شب یلدا در کتاب‌های تاریخی
ابوریحان بیرونی دانشمند قرن چهارم هجری شمسی در کتاب الباقیه در مورد شب یلدا می‌گوید: "و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب شَتوی (زمستانی) است. گویند در این روز، نور از حد نقصان به حد زیادت خارج می‌شود و آدمیان به نَشو و نما آغاز می‌کنند و پری‌ها (دیوها) به ذَبول و فنا روی می‌آورند."