انتشار : ۰۵ شه , ۱۴۰۱
صنایع دستی ایران را میشناسید؟ دوست دارید با دانستن اطلاعات بیشتر و قدمت جذابترین صنایع دستی ایران، گذشته را لمس کنید و از خلاقیت و هنر ایرانی همچون میناکاری و نگارگری انگشت به دهان بمانید؟! با دنیای نقش و نگارهای پارچهها، طرح فرشهای دستبافت، رنگ و لعاب آبگینهها و ظروف مسی آشنایی دارید؟
کشور پهناور ما، ایران، سرزمینی است که علاوهبر جاذبههای تاریخی زیبایی که دارد، ملیت و قومیتهای مختلفی را در هر شهر جای داده است. هر شهر، هر روستا و هر نقطهی آن ریشهای در فرهنگ، هنر و آدابورسوم گذشته دارد. به همین دلیل تنوع صنایع دستی در کشور ما بسیار بالاست و دریچهای بهسوی فرهنگ مردمان این مرزوبوم است. نمیتوان تمام زیباییهای صنایع دستی و زحمت دنیای پشت آن، عشق و هنری که برای ساخت آن به کار میرود را در یک مقاله جا داد، اما الی گشت قصد دارد شما را با ۱۲ تا از جذابترین صنایع دستی ایران آشنا کند.
صنایع دستی، بخش مهمی از فرهنگ یک کشور میباشد و از اهمیت ویژهای برخوردار است. با آشنا شدن با صنایع دستی هر شهر یا کشور، میتوان با نحوه زندگی مردم در گذشته بیشتر آشنا شد. امروزه، صنایع دستی برای اغلب مردم اهمیت و جذابیت ویژهای دارد. حتی بیشتر مردم هنگام سفر، برای خرید سوغات، صنایع دستی آن شهر را انتخاب میکنند. ازاینرو دهم ژوئن، روز جهانی صنایع دستی نامگرفته است. جالب است بدانید که ایران از جمله کشورهایی است که بیشترین صنایع دستی را دارد. برخی از صنایع دستی ایران که امروز بیشتر با آنها آشنا میشوید، عبارتاند از:
اولین صنایع دستی ایران که امروز به آن میپردازیم، حصیربافی است. امروزه حصیربافی در ایران بیشتر بهعنوان تزئین خانه استفاده میشود. این هنر که یکی از قدیمیترین صنایع دستی در دنیا است، از به هم بافتن رشتهها الیاف گیاهی، حصیر ایجاد میشود. اگر رد قدمت و آثار محدودی که در آفریقا و بینالنهرین کشف شده را دنبال کنیم، متوجه میشویم که در گذشته این مردمان با بافتن گیاهان باتلاقی به یکدیگر، حصیر درست میکردند. در حال حاضر ۱۶ کشور حصیربافی را بهعنوان این صنعت در کارنامه تاریخی خود دارند که از معروفترین کشورها میتوان به ژاپن، کره و مکزیک اشاره کرد.
حصیربافی صنعتی است که هنوز هم در کشور ما یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران بهشمار میرود. این حصیرها در اشکال و اندازههای مختلف درست میشوند. مواد اولیه حصیربافی، در شهرها و کشورهای مختلف متفاوت است. انتخاب چوب مناسب برای ساخت حصیر، متناسب با آبوهوای اقلیمهای مختلف انجام میشود. نحوه بافت حصیر هم بسته به اقلیم، متفاوت میباشد. اما تمام حصیرها، از تاروپود ساخته شدهاند.
همانطور که اشاره کردیم حصیربافی همچنان در کشور ما طرفداران بسیاری دارد و یکی از گستردهترین صنایع دستی ایران بهشمار میرود. حصیربافی با انواع مختلفی در تمام شهرهای ایران مشاهده میشود اما استانهای سیستان و بلوچستان، کردستان، خوزستان، بوشهر، خراسان، هرمزگان، کرمان، یزد، فارس، مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و تهران، از جمله استانهای پیشتاز در این صنعت هستند.
اگر به شمال کشور سفر کرده باشید، حتما با صنایع دستی حصیربافی گیلان و یا انواع مختلف حصیربافی مازندران آشنا شدهاید. در مناطق شمالی کشور، حصیربافی بیشتر با دستگاه انجام و بهعنوان زیرانداز استفاده میشود.
در مناطق بیابانی مانند بیابانک یا نایین، بیشتر از درخت نخل استفاده میشود ولی در شهرهای دیگر مانند نجفآباد، ترکههای نرم درختان یک یا دو ساله مورد استفاده قرار میگیرد. سبدهایی که در این منطقه ساخته میشود، «لوده» نام دارد. در منطقه قصرشیرین، از شاخهها جوان درخت خرما استفاده میشود و به آن «فَسیل» میگویند.
با توجه به شرایط اقلیمی خاص منطقه سیستان و بلوچستان و ارزان بودن مواد اولیه حصیربافی، صنعت حصیربافی آن از اهمیت ویژهای برخوردار است. حصیربافی را در سیستان، با نام اصیل بافی میشناسند. اصیل، نام یک ساقه نی است. یکی دیگر از چوبها مورداستفاده در این منطقه «تگرد» نام دارد.
اغلب شهرهای ایران صنعت حصیربافی در آنها رایج و پررونق است و این حصیرها در هر شهری میتواند به اشکال مختلف و با کاربردهای متنوع وجود داشته باشد. به همین دلیل صنعت حصیربافی گسترده و متمایز است. شهرهایی که صنعت حصیربافی آن از دیگر شهرها معروفتر و زبانزد خاص و عام هستند، میتوان به خوزستان به دلیل داشتن نخلهای فراوان، شهرهای شمالی ایران بهخصوص گیلان به دلیل وجود نیزارهای بسیار و سیستان و بلوچستان به دلیل آبوهوای آن و ارزان بودن مواد اولیه اشاره کرد.
دومین صنایع دستی ایران که بسیار ارزشمند بوده و چشمان شما را به خود خیره میکند، پارچه ترمه است. ترمه یکی از پارچههای نفیس ایرانی است که همهی ما آن را با نقش بته جقه میشناسیم. الیاف این پارچه بسیار لطیف است و از مواد اولیه مختلفی مانند کرک و پشم یا ابریشم تشکیل میشود و در طیف رنگها، طرح و نقشهای متنوعی تولید میشود. پشت پارچه ترمه، پود بهصورت آزاد است و تراکم زیادی دارد؛ اما روی پارچه کاملا صاف و یکدست به نظر میرسد.
ترمه در شهرهای مختلفی تولید میشود اما خاستگاه آن در شهر یزد است و مرغوبترین آنها در این شهر بافته میشوند. ازآنجاییکه یزد در گذشته در مسیر جاده ابریشم بوده، پارچه و منسوجات مهمترین کالاهایی بودند که در این منطقه خریدوفروش میشدند. برخی منابع هم کرمان را سرآغاز صنعت ترمهبافی میدانند. بااینحال صنعت ترمهبافی در حال منسوخ شدن است و تنها در شهرهای یزد، کاشان، کرمان و تهران بهصورت محدود فعالیت دارند.
این پارچههای لطیف با نقش و نگارهای خاص و متنوع خود که یکی از صنایع دستی ایران بهشمار میرود، انواع مختلفی دارد که در اینجا به چند مورد از انواع ترمه اشاره میکنیم.
اولین فلزی که انسانها توانستند کشف کنند فلز مس بود. تاریخ نشان میدهد انسانها استفادههای بسیار زیادی از مس میکردند. آنها فلز مس را ذوب میکردند، سپس آن را شکل میدادند و ابزارهای مختلفی مثل چاقو و… میساختند که البته پس از گسترش استفاده از مس علاوهبر ابزارهای اصلی مثل چاقو، وسایل زینتیای مثل آویز نیز ساخته شده است.
ظروف مسی یکی از قدیمیترین وسایل برای پختوپز و پذیرایی بهحساب میآیند که عمر بالایی دارند، در مقابل حرارت مقاوم هستند و رنگ بسیار زیبایی هم دارند. ظروف مسی از رایجترین صنایع دستی ایران بهشمار میرود.
قدمت استفاده از مس به ۹ هزار و ۵۰۰ سال قبل از میلاد میرسد و در کشور ما، مس و مسگری پیشینه دیرینهای در استان زنجان دارد. استفاده از ظروف مسی تقریبا پس از دو دهه استفاده از ظروف و مواد پلاستیکی، جان دوبارهای گرفته است و این ظرفها با تزئینات مختلفی وارد بازار شدهاند. استان زنجان جز فعالترین استانها در تولید محصولات و ظروف مسی است. بعد از آن تهران و اصفهان بیشترین آمار ظروف مسی بهعنوان صنایع دستی ایران را دارند.
استان زنجان و اصفهان هر دو از قدیمیترین تولیدکنندگان مسهای باکیفیت هستند اما تفاوتهای جزئی میان مس این دو شهر وجود دارد که بهتر است آنها را بدانیم. تفاوت مس زنجان و اصفهان در:
هرچند تولید ظروف مس جز یکی از صنایع دستی ایران بهحساب میآید اما در زندگی روزمره ما هم مورداستفاده قرار دارد، بهخصوص در آشپزی. ظروف مسی در آشپزخانهها جایگاه ویژهای دارند و در خصوص استفاده از آنها برای آشپزی لازم است نکاتی را بدانید.
میناکاری از زیباترین صنایع دستی ایران است که قدمتی ۵ هزار ساله دارد. خاستگاه میناکاری از ایران آغاز شده و پس از آن، این هنر زیبا به دیگر نقاط جهان راه پیدا کرده است. این هنر در دورهی سلجوقیان با استفاده از ظروفی از جنس برنج که روی آن میناکاری انجام داده بودند، به اوج خود رسید و این ظروف در بین مردم بسیار رواج پیدا کرده بود. هنر میناکاری در دوران حکومت مغول دستخوش تغییر شد و این هنر به روش جدیدی خلق شد که در آن با استفاده از تصاویری با اشکال مختلف، نقشونگار جدیدی ایجاد کردند.
فرش ایرانی از دیرباز تا کنون شهره جهان بوده است. ایرانیان از پیشگامان بافندگی فرش بودهاند و فرش ایرانی را به نمادی از هنر و فرهنگ، نبوغ و اصالت تبدیل کردهاند. قدمت فرشهای دستباف ایرانی به دوره ساسانیان، هخامنشیان و چند صدسال قبل از میلاد بر میگردد. با گذشت زمان بر تنوع طرحهای فرش دستباف همچنین به علاقهمندان به این نوع فرش افزوده شده است. امروزه دقیق نمیتوان گفت بهترین فرش دستباف متعلق به کدام شهر است اما فرش برخی از مناطق ایران، مثل اصفهان دارای شهرت و طرفداران بیشتری هستند. فرش دستباف از گذشته تا به امروز با دو نوع گره فارسی و ترکی بافته میشود.
سیر تحول فرش دستباف ایران با توجه به ذوق و استعداد فراوان ایرانیان همواره مسیری روبهرشد بوده است. به همین دلیل امروزه شاهد طیف وسیعی از انواع فرشهای دستباف و اصیل ایرانی هستیم که شاخص برجستهای در صنایع دستی ایران بهشمار میرود و میان ایرانیان و دیگر مردم جهان محبوب و شناختهشده است. انواع فرشهای اصیل ایرانی عبارتاند از:
و فرشهای خاص امروزی با نقش و نگارهای زیبا و منحصربهفردی تولید میشوند. معروفترین آنها شامل:
بهطورکلی فرشهای تبریز، قم، کاشان و مناطق شمالی ایران از پرطرفدارترین فرشهای ایرانی هستند. توجه داشته باشید جدا از معیارهای شخصی برای انتخاب و خرید فرش، بهتر است مواردی مانند جنس خواب فرش، تعداد گرههای طولی و عرضی، شماره سریال و گارانتی فرش، ابعاد فرش، پرزهای فرش و پشت فرش را در نظر بگیرید تا بهترین فرش موردنظر خود را پیدا کنید.
یکی دیگر از صنایع دستی ایران، رودوزیهای سنتی است که قدمت آن به دوران دیرینگی خانهسازی و سفالسازی برمیگردد، یعنی عمری معادل ده هزار سال! کاربرد رودوزیهای سنتی در دنیای مدرن امروز بیشتر در زمینههای تزئینی استفاده میشود.
ظرفهای سفالی یکی از قدیمیترین ساختههای دست بشر است. در ابتدا استفاده از این ظرفها برای نگهداری آب و غذا بود اما با رشد و تکامل و پیشرفته شدن دنیا، نقشونگار و طرحهای زیبایی بر روی این ظروف سفالی پدید آمدند.
قدیمیترین چرخ سفالگری و کوره پخت سفال در جهان در شوش یافت شده است. همچنین قدیمیترین ظروف سفالی منقوش مربوط به ایران است.
این هنر قدیمی که قدمت آن به ده هزار سال پیش برمیگردد، در نقاطی از ایران مثل مند گناباد، لالجین همدان، میبد یزد، شهرضای اصفهان، زنوز آذربایجان، کلپورگان سیستان و بلوچستان، جویبار مازندران و سیاهکل گیلان ظروف سفالین تهیه میشود. اما پایتخت سفالگری در ایران، در لالجین همدان است. جالب است بدانید که شغل بیشتر مردم این شهر سفالگری و بعد از آن کشاورزی است. به همین دلیل رتبه اول صادرات سفال در کشور به این شهر اختصاص دارد.
سفالهای باکیفیتی که در این منطقه تولید میشود، همچنان با استفاده از چرخهای دستی است.
آبگینه یکی دیگر از صنایع دستی ایران است و به هنر آراستن شیشههای بهکاررفته در لوازم مختلف میگویند. این هنر، بر پایه شیشههای شکسته و خردهشیشهها توسعه یافته است و در شهرهایی چون تهران، اصفهان، میمند، قمصر و… مورد توجه هنرمندان و صنعتگران قرار دارد.
از زیر مجموعههای هنر آبگینه میتوان به شیشهگری قالبی، شیشهگری فوتی، شیشهگری سه پوسته، شیشهگری دو پوسته، تراش روی شیشه، آبگز کاری و مات کاری اشاره کرد. همچنین صنایع دستی زیبایی نیز از تلفیق این هنر با هنر میناکاری و صنایع دستی فلزی توسط صنعتگران ایرانی ساخته شدهاند.
در بخشی از موزه صنایع دستی سفال و آبگینه هم این هنر زیبا و چشمنواز را به نمایش گذاشتهاند. بعضی صنایع دستی ارائه شده در موزه آبگینه متعلق به بیش از چهارهزار سال پیش بوده که دیدن آنها خالی از لطف نیست.
صنایع دستی چوبی جزء پرطرفدارترین صنایع دستی ایران است. تزئین آثار چوبی در بیشتر موارد پس از ساخت بدنه انجام میشود. بدین ترتیب که ابتدا بدنه اصلی شی را با انواع روشهای نجاری و درودگری میسازند، سپس کار تزئین را به شیوههای مختلف بر سطح آنها اجرا میکنند و یا به شکل لایهی آماده میچسبانند.
چوب، مادهی اصلی تشکیلدهنده صنایع چوبی است و از دورترین زمانها در سرزمین ایران جایگاه ویژهای در هنر و صنعت داشته است. صنایع دستی چوبی یکی از صنایع زیبا و ظریف است و دارای انواع گوناگونی هستند که هر یک از آنها به روشهای مختلفی تولید میشوند و هرکدام زیبایی منحصربهفردی دارند. ساخت و تزئین چوب را به روشهای تراش، برش؛ برش و بست و یا ترکیبی انجام میدهند.
انواع آثار هنری چوبی که میتوان به آنها اشاره کرد، شامل خراطی، منبتکاری، مشبککاری، گره چینی، معرقکاری، نازککاری، خاتمکاری، معرق منبت، معرق خاتم و احجام چوبی (پیکرتراشی) میباشد.
همچنین در ساخت آلات موسیقی هم از چوب استفاده میشود و جزئی از صنایع دستی ایران بهحساب میآید.
در حقیقت نگارگری به سبک و روشهای گوناگون نقاشی ایرانی برمیگردد. هنر نگارگری با ریشهی شعر و ادبیات ایرانی و خلاقیت هنرمند پیوند خورده و بهعنوان یکی از صنایع دستی ایران شناخته میشود. نگارگر با قلمگیری و حرکت قلم ایجاد خطوط همگرا، موازی و یا منحنی، ضخامت خطوط طرح نقاشی را تغییر میدهد و تکرار این روند در نهایت منجر به پیدایش سایهروشن و حجم در تصویر میشود. خط و قلمگیری دو رکن اصلی در نگارگری ایرانی هستند.
نمد و هنر نمدمالی نوعی بافت سنتی است که با پشم تولید میشود. نمد در واقع نوعی زیرانداز است. نکته جالب این است که نمد را مانند فرش نمیبافند، نحوهی تولید آن با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم رفتن الیاف پشمی میشود و نمد شکل میگیرد. جنس نمد از پشم گوسفند است و این خاصیت پشم است که میتوانند از آن نمد درست کنند. تولید یک قطعه نمد معمولاً یکروزه انجام میشود و نمدمالان اغلب بهصورت دونفری کار میکنند. از انواع صنایع دستی ایران و محصولات نمدی میتوان به زیرانداز، کلاه نمدی، پالتو نمدی (کپنک) اشاره کرد.
نمد در بیشتر شهرهای ایران تولید میشود. مراکز عمده تولید آن در استهبان فارس، شهرهای مختلف گیلان و مازندران، سمنان، دامغان، قوچان، چهارمحالوبختیاری و کرمانشاه میباشد. شاید بتوان گفت بهترین و باکیفیتترین نمدهای ایران در چهارمحالوبختیاری تولید میشوند. به دلیل کیفیت، تنوع، نوآوری و خلاقیت تولید نمد در این استان، شهر شهرکرد در تیرماه ۱۳۹۴ بهعنوان شهر ملی نمد انتخاب شد.
بشر در طول تاریخ از چرم بهعنوان ساخت پوشاک و کفش و حتی نوشتن بر روی صفحات چرمی استفاده کرده است. با گذر زمان انسان توانسته به خلق صنایع دستی مختلفی در زمینه چرم دست یابد. چرم یکی از محبوبترین و رایجترین صنایع دستی ایران است و از گذشته تا کنون همچنان پرطرفدار بوده است.
اولین کارخانههای صنعتی تولید انواع چرم طبیعی در استانهای تبریز، مشهد و اصفهان تأسیس شد.
چرم مادهای طبیعی، بادوام و منعطف است که آن را از دباغی پوست خام حیوانهایی مانند گاو به دست میآورند. اغلب استانهای ایران در صنعت چرمسازی فعال هستند اما اگر بخواهیم به پررونقترین و معروفترین آنها اشاره کنیم، شهر همدان در رأس تولید محصولات چرم قرار دارد. پس از همدان، شهرهای تبریز، تهران، آذربایجان شرقی، خراسان، البرز و اصفهان در صدر تولیدات چرم قرار دارند. مهمترین انواع صنایع دستی چرم شامل:
صنایع دستی ایران جایگاه ویژهای در دنیا و در میان خودمان دارند. علیرغم هنر و خلاقیت بسیاری که در این صنایع دستی به کار میرود، زحمت بسیاری در پشت هرکدام از این آثار هنری نهفته است. آشنایی با صنایع دستی ایران همچون سفری به گذشته است و ما را بیشتر با هنر و خلاقیت ایرانی آشنا میکند. الی گشت شما را با ۱۲ مورد از جذابترین صنایع دستی ایران، مثل میناکاری، نگارگری، آبگینه و… آشنا کرد. هرچند در برخی از شهرها آنچنان که باید، از صنایع دستی حمایت نمیشود و بعضی از صنایع دستی ایران مانند ترمهبافی در حال منسوخ شدن است ولی ما تلاش کردیم تا با معرفی این صنایع دستی و هنرهای زیبا، سهمی هرچند کوچک در زنده نگهداشتن این هنرها داشته باشیم.
سوالات متداول
گیاه مورد استفاده در حصیربافی، متناسب با اقلیمها مختلف انتخاب میشود. در مناطق گرمسیر جنوبی، بیشتر از برگ درخت خرما، برگ نخلهای وحشی و ساقه نیها باتلاقی استفاده میکنند. از جمله گیاهان مورد استفاده در مناطق جنوبی، کرتک (نوعی نی باتلاقی) و داز (چوب نوعی نخل وحشی) است.
جنس ترمه مرغوب باید از ابریشم طبیعی و نخ پنبه باشد. برای پود این پارچه از ابریشم، نخ و یا کرک استفاده میکنند. هرچند نخ پود اکثر ترمههای امروزی از جنس ویسکوز ریون یکسره و تار آنها از جنس پنبه یا پلیاستر است.
ظروف مسی با انتقال مناسب حرارت باعث جاافتادن بهتر غذا و خوشمزهتر شدن آن میشوند. همچنین غذا زودتر پخته خواهد شد.
فرشهای دستبافت از قدیمیترین و اصیلترین فرشها بهحساب میآیند و ارزش مادی و معنوی بیشتری دارند و مواد اولیه بافت فرش، پشم، ابریشم و پنبه خالص است. در فرشهای ماشینی درصدی مواد پلاستیکی به آن اضافه میشود که قیمت فرش را کمتر میکند.
به نحوه گرفتن قلم در دست هنرمند، قلمگیری میگویند. قلممو باید بهصورت عمود و با دو انگشت شست و سبابه در دست گرفته شود تا حرکت قلممو به هر طرف آسان شود.