مسجد جامع عتیق اصفهان

گوهری گرانقدر از اصفهان کهن با تماشاگه ی از هنر معماری ایران، آن سان که بیش از ۱۴ سده هنر معماری این مرز و بوم را در ضمیر خود پنهان نموده است و گویا هسته نخستین آن، آتشکده ای از سده ی سوم یا چهارم میلادی شکل گرفته است و در عهد خلفای عباسی تبدیل به مسجد شده است. جامع با گستره ای برابر با ۲۳۰۰۰ مترمربع، بزرگ ترین مسجد ایران به شمار می رود. اساس نوشته های تاریخ نگاران، مسجد نخستین در سال ۱۵۶ هجری بنا گردیده که مدت زمانی بعد گسترش یافته است. بنای نخستین همچون دیگر مساجد اولیه از طرحی مستطیل شکل، شکل گرفته بوده که دارای شبستان های ستونداری پیرامون یک حیاط بزرگ بوده است. مقارن با زمامداری خاندان آل بویه، پیرامون حیاط شبستان ستون دار جدیدی می سازند که شکل ظاهری بنا را تغییر می دهد. ستونهای این دوره، دارای تزیینات مارپیچی آجری و اشکال هندسی است. ورودی اصلی مسجد، سردری است که رو سوی برآمدن خورشید دارد و بر جانب چپ و راست آن، نبض اقتصاد شهر در بازار کهن اصفهان در حال تپیدن است. تاریخ نگاشته شده بر کاشی نوشته ی آن سال ۱۲۱۸ هجری را نشان می دهد که مقارن است با زمامداری فتحعلی شاه قاجار. سر در را که می نگریم،

ناخودآگاه دیدگان زنجیر آویزانی را که از فراز آن آویخته اند میبیند. سیمای آن، چون نمادی از یک ترازو خودنمایی می کند. گویی عدالت را در بدو ورود به مسجد در گوشها زمزمه می کند. همچنان که زنجیر نماد پیوند میان آسمان و زمین یا بهتر بگوییم نماد پیوند بین دو نهایت است. زنجیر همچنین نماد تمام پیوندهای ارتباطی، هماهنگی و وحدت است. در نتیجه بر ورودی مسجد جامع، چون مسجد جامع عتیق اصفهان، پیوند تمامی گروهها و شرکت در فریضه ی گروهی چون نماز جمعه است که نمازگزاران، دستها را به هم زنجیر می کنند به نشانه ی همدلی و همزیستی.

در همین ورودی، در دو سوی راست و چپ، کاشی نوشته ها به زبان عربی یادآوری می کنند که پیروان حقیقت در مسجد احساسی چون منافقان در مسجد احساسی ماهی در آب و چون پرنده ای در قفس دارند. پس از ورود به فضای راهرو، در سمت راست صفه ی حکیم قرار دارد که دارای مقرنس کاری های آجری بسیار زیبایی است و نوید بازدید از گردآوری کامل از هنر معماری را به بیننده میدهد. نوشته ی زیبای آن به خط ثلث بر روی گچ برجسته، تاریخ ۹۹۶ هجری را نشان می دهد. دوران ساخت و ساز در مسجد را می توان در شبستان کناری صفه ی حکیم دید. نخستین نقشه، مسجد نخستین را که در سال ۱۵۶ هجری ساخته شده است را نشان میدهد. مشاهده ی دقیق نقشه، محور اصلی مسجد را که رو به سوی محور بهینه ی اقلیمی شهر دارد نمایان می سازد که انحراف آن کمتر از ۴۵ درجه نسبت به محور قبله است. در این شبستان کوچک، ستونهای گرد آراسته به نقشهای برجسته ی آجری، یادگاری از دوران آل بویه را به نمایش می گذارد و هنر گچبری، هنر آجرکاری را تکمیل می سازد. روبه روی این شبستان، شبستان دیگری است از دوران آل مظفر(سده ی هشتم هجری) با ستونهای گرد آراسته به نشانه های چلیپایی با سیمایی برجسته بر روی آجر که نماد تزیینی دیگری است با پیشینه ای بسیار کهن که به فراوانی در سفالینه های به دست آمده از هزاره ی سوم و دوم پیش از میلاد می توانیم ببینیم. این نشانه های چلیپایی همانا ساده شده ی گردونه ی مهر است و نمادی از خورشید فروزنده و عالمتاب. برفراز ستونها، گنبدهای آجری، هرکدام با طرح و هندسهی جداگانه، شما را به تماشای جهانی از شگفتی میبرد. گویی هر گنبدی را نقش آفرینی چیره دست آفریده و هر نقشی را حکمتی نهفته است که تماشایش، دیدگان را به میهمانی آسمان و کائنات میبرد.

مسجد جامع عتیق از دوران جنگ هشت ساله نیز زخم برداشته است آن هنگام که جنگنده بمب افکن های عراقی آن را در سال۱۳۶۳ خورشیدی مورد حمله قرار داده تاق های پایدار آن را که زمان بر آن مهربان بوده، فرو ریختند که بلافاصله توسط میراث فرهنگی بازسازی گردید. از شبستان مظفری وارد شبستان دیگری بر جانب باختر می شویم که در ستونهای شمالی آن ستونهای گرد با تزیینات آجری برجسته بسیار زیبا به چشم می خورد که بازگو کننده ی طرحهای چلیپایی است. لیکن بیشتر ستونها چهارگوش است. این شبستان از دوره ی زمامداری ، جانشینان ملکشاه سلجوقی (سدهی ششم هجری) است. ادامه ی مسیر، رو به باختر، بیننده را به تماشای گنبدخانه ی اصلی مسجد (گنبد نظام الملک) فرا می خواند، با گنبدی آجری که بر فراز چهلستونی به صورت ستونهای چهارتایی استوار گردیده است. فضای گنبدخانه، نسبت به سطح شبستانهای کناری، در گودی قرار دارد که درازای هر گوشه ی آن ۱۴/۵ متر است و بر فراز آن گنبدی آجری با بلندای ۳۴ متر قرار دارد که از نمونه گنبدهای بیضی شکل است. فضای چهارگوش گنبدخانه، در بلندای ۱۷ متری، با بهره جستن از عناصر تبدیلی (سه کنج سه تایی) به مقطعی هشت گوش و سپس توسط عناصر قوس گونه به مقطع شانزده گوش میرسد تا در نهایت، تراز دایره ای شکل بر روی آن استوار گردد. آجر نوشته ی گنبدخانه، تاریخ بنای آن را مقارن با زمامداری ملکشاه سلجوقی بیان می کند که به فرمان خواجه نظام الملک توسی بنا شده است. برخی زمان ساخت آن را سال ۴۷۳ هجری آورده اند، لیکن روشن است که در فاصله ی زمانی ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری ساخته شده است. گنبدخانه را محرابی است، آراسته به تزیینات کاشی کاری که در دوره ی صفویه بر روی محراب سلجوقی آن افزوده شده است که هنوز آثار محراب اصلی را از فراز محراب کاشی کاری به خوبی می توان دید. پس از تماشای گنبد نظام الملک، در صورتی که همچنان رو به باختر حرکت کنیم، نخست از یک شبستان سلجوقی (سده ی ششم هجری) و پس از آن، شبستانی از دوره ی صفویه (پایان سده ی دهم هجری) گذر می کنیم، شبستان صفوی دارای دو سیمای گوناگون از دیدگاه معماری است. نزدیک به دو سوم فضا را شبستان چهل ستونی تشکیل می دهد، و قسمت دوم این فضا، دارای قوسهای بلند با دهانه های بزرگ سامان یافته که بر روی آنها نورگیرهای سقفی جهت روشن نمودن شبستان طراحی گردیده است که الگویی از معماری دوران آل مظفر را در دیدگان تداعی می کند. پس از بازدید از فضای نیمروزی مسجد، گام به سوی حیاط چهار ایوانی مسجد برمی داریم که در مرکز آن حوضی با بنایی چهارگوش و چهارتاق قرار دارد. بنای یادشده در سال ۹۸۵ هجری ساخته شده که مکانی مناسب برای سخنرانی بوده و از فراز آن اصول و آداب تشرف به خانهی خدا را به زایران کعبه آموزش می داده اند. ایوانهای چهارگانه ی مسجد، در چهار جهت و در مرکز هر یک از اضلاع چهارگانه ی حیاط، را تزیینات کاشی کاری با مقرنس های گوناگون تشکیل داده است و هر ایوان را نامی است و تاریخی و تزیینی متفاوت.

ایوان نیمروزی را صفه ی صاحب مینامند که منظور صاحب ابن عباد (وزیر مویدالدوله و فخرالدوله دیلمی) است. اساس ایوان مربوط است، به سده ی ششم هجری که مسجد جامع سیمایی ایرانی یافت و چهار ایوان در چهار سوی آن بنا گردید. لیکن در دوره ی زمامداری حسن بیک ترکمان (۸۸۰ هجری) مرمت می گردد و دو مناره بر آن افزوده میشود. کاشی نوشته های دیگری در این ایوان، خبر از مرمتهایی در سالهای ۹۳۸ هجری و ۱۰۷۰ هجری می دهد. افزون بر آن، سنگابی در مقابل ایوان از سال ۱۱۰۲ هجری قرار دارد. تزیینات کاشی کاری ایوان تشکیل صاحب را کاشی کاریهای معرق می دهد که طرح های هر کدام گوناگون و بیانگر دوره ی ساخت آن ها می باشد. ایوان مقابل ایوان صاحب را ایوان درویش می خوانند و دارای عمق زیاد و تزیینات ناب آجرکاری با طرح چلیپایی، همچنین تزیینات گچبری و مقرنس کاری میباشد. نوشته ی گچبری ایوان سال ۱۰۹۸ هجری را نشان می دهد. ایوان خاوری را صفه ی شاگرد و ایوان باختری را صفه ی استاد نامیده اند با اندازه های یکسان، لیکن با تزیینات گوناگون، ایوان شاگرد در سال ۱۰۹۳ هجری به تزیینات کاشی کاری آراسته شده و دارای تزیینات مقرنس کاری ظریف و زیبایی است و بیانگر آن است که ویژگیهای سلجوقی خود را به خوبی حفظ کرده است. ایوان استاد را مقرنسهای درشت، لیکن زیبا، کاشی کاری هندسی تشکیل می دهد و کاشی نوشته ی آن سال ۱۱۱۲ هجری را در بر دارد. در شمال ایوان استاد، دری چوبی راه به سوی شبستان اوالجایتو و محراب گچبری شده ی نفیس آن دارد. این محراب در سال ۷۱۰ هجری به فرمان محمد ساوی، وزیر اولجایتو، ساخته شده است و از نفیس ترین نمونه های هنر گچبری در تاریخ ایران به شمار می رود که ترکیبی موزون و بی نظیر از نقش مایه های گیاهی، هندسی و گلبوته در کنار آیات قرآنی را به نمایش می گذارد. در دو سوی محراب، دو منبر چوبی، یکی از سده ی هشتم هجری و دیگری از دوران صفوی قرار دارد که هر دو از چوب چنار ساخته شده است. شبستان اولجایتو، دری کوچک، امکان بازدید از شبستان بیت الشتاء را بر بیننده میسر می این شبستان زمستانه و تابستانه تاریخ ۸۵۱ هجری را در بر دارد، با سقفهای خیمهای شکل و دوپوش و دیواره های ستبر پیرامون آن که دارای نوعی عایق حرارتی بالا هستند و امکان بهره گیری از فضای آن را در تابستان و زمستان مطلوب می سازد. فضای شمالی مسجد را نیز شبستان های زیبایی تشکیل میدهد و زیباترین آنها، شبستان شمال خاوری است که از دوران سلجوقی است. گنبدهای گوناگون و ظریف آن بر ستونهای آجری چهارگوش و بلند و استوار است. در شمال این شبستان، دو شبستان دیگر قرار دارد که زمان ساخت آنها را دوران ایلخانان مغول می دانند و در منتهی الیه شمال مسجد، گنبد تاج الملک قرار دارد. این گنبد بی نظیر نیز تخم مرغی شکل است و از این رو به آن گنبد خاگی خطاب می کنند. فضای گنبدخانه ی آن ۱۲/۱× ۱۱/۸ متر اندازه گیری میشود و بلندای آن ۲۲ متر میباشد. تاریخ بنای آن در آجرنوشته ی پایه ی گرد گنبد آمده است و سال ۴۸۱ هجری را نشان میدهد و به فرمان ملکه ی سلجوقی ترکان خاتون و به دستور تاج الملک رقیب سرسخت نظام الملک بنا گردیده است. فضای گنبدخانه را طرحهای بسیار ظریف و گوناگون بر روی آجر به شکل برجسته از تکه های کوچک آجری با اشکال مثلثی، مربعی، مستطیلی، لوزی، شش گوش و هشت گوش تشکیل می دهد و ناخودآگاه بیننده را به یاد هنر خاتم کاری و ظرافتهای لازمه ی آن هنر می اندازد. خاورشناس نامی آمریکایی، آرتور اوپهام پوپ درباره ی این بنا چنین می گوید: " این بنا با عظمتی همراه با سکوت جدی و اسرارآمیز، بی شک به عنوان یکی از زیباترین آثار معماری جهان به شمار می رود. "

در شمال خاوری، ایوان شاگرد، مدرسه ی مظفری وجود دارد که نمونه هایی کمیاب از کاشی کاری معرق این دوران را در بر دارد کاشی نوشتهی آن به خط ثلث تاریخ ۷۶۸ هجری را نشان میدهد. این فضا به صفه ی عمر نیز شهرت دارد که منظور عمربن عبدالعزیز عجلی است. محراب مدرسه نیز در سال ۷۷۸ هجری بنا گردیده است. به هنگام استیلای افغانها به شهر اصفهان، به فرمان اشرف افغان، کاشی نوشته ای مبنی بر سلام خطاب به خلفای راشدین در این مدرسه نصب شده است. مسجد جامع عتیق اصفهان در کل دارای یازده سردر ورودی است که کهن ترین آنها سردری است که آجرنوشته ی آن سال ۵۱۵ هجری را در بر دارد و اشاره ای دارد به آتش سوزی در مسجد جامع به دست اسماعیلیان و نابودی کتابخانه ی مسجد جامع و برخی از شبستانهای آن. مسجد جامع همچنین دارای ۱۴ محراب است که تاریخ بنای آنها در دوران مختلف است. دلیل بنای محرابهای فراوان در مسجد جامع عباسی، کاربری فضاها در فصلها ساعات مختلف روز و مناسبتهای مختلف است. همچنین، برخی از گروههای مذهبی یا اجتماعی ترجیح می داده اند به امام جماعت خویش اقتدا کنند، بنابراین وجود محرابهای بیشمار تمامی امکانات را فراهم می کند. مسجد جامع عتیق در مجموع دارای ۱۶ فضای شبستانی است که در کهن ترین آنها، شبستان ضلع شمال خاوری حیاط مسجد است.