آثار تاریخی اصفهان، نصف جهان

نگارنده ی کتاب مجمل التواریخ كتاب مجمل التواريخ و القصص كه در سال ۵۲۰ هجری و زمانی نزدیک به مرگ ملکشاه سلجوقی نگاشته شده است مینویسد سلطان طغرل در شهر ری آلب ارسلان در مرو، ملکشاه در اصفهان و در مدرسه ای که به فرمان وی ساخته شده بر کیارق در اصفهان مدفون و سلطان محمد بن ملکشاه نیز در اصفهان سرای ابدی دارد ،امروزه سرای جاودانی پادشاهان سلجوقی را در همان محله ای که امروزه دالبتی میخوانند و در گذشته دارالبطیخ (بازار سبزیجات) نامیده میشد، میدانند. لیکن پادشاهان نامبرده ی مدفون در اصفهان نباید همگی در این محل به خاک سپرده باشند.

در باغ آرامگاه که ساختمان آن جدید است شش سنگ قبر وجود دارد که هیچ کدام بازمانده از دوره سلجوقیان نیست و نوشته ای نیز بر آنها درج نشده تا به خوبی شخص مدفون را معرفی نماید تنها سنگ قبری بزرگ و مرمری قرار دارد که باید از آن ملکشاه سلجوقی باشد که در کنار سنگ قبر مرمری دیگری قرار دارد که بر روی آن دو واژه ی خواجه و الملک خوانا است. یکی از قبرها نیز باید مربوط به ترکان خاتون ملکه ی سلجوقی باشد که در سال ۴۸۷ هجری به طور مرموزی در گذشت و در جوار خواجه نظام الملک و ملکشاه به خاک سپرده شد.

مناره های سلجوقی اصفهان

مناره ها که چه در دوران پیش و دوران پس از اسلام به عنوان برج دیده بانی از آنها بهره گرفته میشد و در، شب چون فانوسی برای کاروانهای کویر آنها را به سوی شهرها رهنمود میساخت امروزه پایدار و با قامتی بلند و برافراشته شماری از آنها در شهر اصفهان و پیرامون آن خودنمایی میکنند که از دیدگاه معماری و تزیینات آجری دارای اهمیت به سزایی میباشند. لازم به یادآوری است نخستین بار از مناره (آن سان که از نامش پیداست) برای فروزان کردن آتش جاویدان زرتشت بهره گرفته میشد تا آنکه در دوران اسلامی، از فراز آنها، فراخوان عمومی مردم جهت فریضه ی نماز انجام گرفت.

مناره های چهل دختران ساربان و مسجد علی در شهر اصفهان از آن جمله اند که کوتاه به شرح آنها میپردازیم:

مناره ساربان

مناره ی ساربان از زیباترین مناره های دوران سلجوقیان در ایران به شمار میرود که در محله ی جویباره و در نزدیکی مناره ی چهل دختران قرار دارد. بلندی مناره نزدیک به ۵۴ متر میباشد و از دیدگاه تزیینات آجرکاری دارای هفت قسمت متمایز میباشد که از پایین به بالا شامل قسمت نخست دارای آجرچینی ساده قسمتهای دوم و سوم آجرچینی با تزیینات عالی دارد قسمت چهارم تاج نخست مناره با تزیینات مقرنس کاری عالی همراه با کاشی کاری فیروزه ای رنگ و در بردارنده ی آجر نوشته است. قسمت پنجم با تزیینات، آجرکاری قسمت ششم، تاج دوم مناره و قسمت هفتم آن تارک مناره میباشد. تاریخ بنای مناره را پایان سده ی پنجم هجری میدانند.

مناره مسجدعلی

مناره مسجد علی که در کنار مسجدی به همین، نام در خیابان هارون ولایه، قرار دارد بنایی است از پایان سده ی پنجم یا ابتدای سده ششم هجری این مناره، بازمانده ای از مسجدی سلجوقی بوده و مسجد کنونی مجاور از دوره ی صفویه می باشد. منار مسجد علی دارای بلندی ۵۲ متر میباشد دارای تزیینات آجرچینی ظریف و کاشی نوشته ای به رنگ فیروزه ای میباشد که بر زیبایی بنا افزوده است.

مناره رهروان

مناره رهروان در دهکده ی رهروان در هشت کیلومتری خاور اصفهان قرار دارد گویا این مناره به صورت منفرد ساخته شده است و یکی از نقاط راهنما برای کاروانیان به هنگام ورود شبانه به شهر اصفهان بوده است همچون دیگر مناره های سلجوقی از تزیینات عالی آجرکاری برخوردار است و کاشی نوشته ای نیز به رنگ فیروزه ای دارد تاریخ بنای آن را بین سالهای 575 هجری تا 688 هجری می دانند.

گنبد سلطان بخت آغا و دو مناره ی دردشت

در محله ی در دشت ،اصفهان در نزدیکی بازار دو بنای تاریخی از روزگاران آل مظفر پیوندی ناگسستنی با هم یافتند که یکی آرامگاه جاودانی سلطان بخت آغا از خاندان آل اینجو و همسر سلطان محمود آل مظفر میباشد که سنگ قبر وی سال ۷۶۹ هجری را نشان می.دهد گنبد آرامگاه بلندایی بیش از ۱۸ متر دارد که در نمای بیرونی آن آجر به کار رفته کاشی معرق به سیمای نقوش هندسی به و شکل قطار بندی در آن خودنمایی می مناره ی دردشت نیز از بنایی با کاربری مدرسه یا کاروان سرایی از دروان مظفری بوده است که تنها سردر آن باقی است و به تزیینات کاشی کاری به رنگ آبی لاجوردی و فیروزه ای آراسته شده است.

دو مناره ی دارالضیافه

در میانه خیابان کمال اصفهان سردری بلند با دو مناره از دوره ی آل مظفر (سده هشتم هجری) به چشم میخورد که کاربری این دو مناره و سردر آن روشن نیست و گویا بازمانده ای از کاروان سرایی از این دوره است. بلندی مناره ها به ۳۸ متر میرسد و دارای تزیینات ظریف کاشی در قسمت تاج مناره ها میباشد.

مناره باغ قوش خانه

از آن جهت مناره را باغ قوشخانه مینامند که در دوره ی صفویه در کنار یکی از باغهای پرورش قوش شکاری قرار گرفته بود این مناره بر پایه ی هشت پهلو قرار گرفته و بلندای آن ۳۸ متر میباشد از دیدگاه کاشی کاری و تزیینات این مناره از بناهای دوره ی ایلخانی (سده ی هشتم هجری) به شمار میرود و بازمانده ای از که مسجدی به نام باباسوخته بوده از آن مسجد اثری باقی نمانده است.

منارجنبان

آرامگاه شیخ عبدالله گارلادانی که به منارجنبان شهرت یافته است در شش کیلومتری باختر شهر اصفهان جاده ی نجف آباد قرار گرفته است و سنگ نبشته ی سنگ قبر آن سال ۷۱۶ هجری را نشان میدهد که همانا تاریخ بنای ساختمان نیز میباشد لیکن مناره های بنا در ابتدای سده دوازده هجری (پایان) دوره ی صفویه بر آن افزوده شده است. شهرت بنا به دلیل نوسانی است که هنگام تکان دادن یکی از مناره ها در سازه بنا ایجاد میشود. در واقع با تکان دادن مناره مناره به نوسان در می آید و همزمان با آن مناره ی دیگر و در نتیجه کل ساختمان به نوسان میافتد. یکی از دلایل این نوسان را میتوان در سازه ی مناره جستجو کرد و میتوان بیان کرد که مناره ها را به گونه ای ساخته اند تا مقاومت لازم را در برابر بارگذاری جنبشی ناشی از تکان دادن مناره داشته باشند. وجود دو درز که بین ساقه ی هر مناره و پشت بام قرار دارد و در هر جهت برابر ۳ سانتی متر است باعث می،گردند تا هر مناره بتواند به آسانی نوسان کرده و ضربه ی خود را بر کل سازهی آرامگاه وارد نماید. کلافهای چوبی به شکل قاب مربعی نیز که در بالا و پایین ساقه ی مناره قرار داده اند میتوانند نقش یک تکیه گاه انعطاف پذیر را در بدنه ی مناره ایفا نمایند منارجنبان بنایی شگفت انگیز در شهر اصفهان تنها بنای موجود با این ویژگی در اصفهان نیست و همتای آن مناره های سردر مسجد اشترجان (۳۵ کیلومتری باختر اصفهان) است که تاریخ بنای آنها نیز همزمان با این بنای تاریخی است.

آرامگاه باباقاشم و مدرسه امامیه

این بنا که از آثار دوره ی مظفری به شمار میروند در خیابان مجلسی اصفهان در کوچه ی بابا قاسم واقع شده اند و اولی سرای جاودانی عارف نامی بابا قاسم اصفهانی است و دومی گویا مدرسه ای است که برای تدریس این عارف نامی بنا شده است. آرامگاه باباقاسم دارای گنبدی هرمی شکل (از بیرون) است و کاشی نوشته ی آن سال ۷۴۱ هجری را نشان میدهد از درون پوشش گنبدی دارای تزیینات مقرنس کاری است و کاشی نوشته ی آن بیانگر نام مدفون در آرامگاه است، لیکن سنگ قبر موجود تاریخ ۹۸۵ هجری را نشان میدهد. مدرسه ی امامیه نیز از همین دوره است و میتوان آن را کهنه ترین مدرسه ی علمیه موجود شهر اصفهان نامید مدرسه دارای طرح چهار ایوانی است که هر ایوان ویژگیهای تزیینی خود را از دیدگاه مقرنس کاری و کاشی کاری دارد. کاشی نوشته های موجود در بنا یکی سال ۷۲۵ هجری که گویا تاریخ شروع ساخت بنا را نشان میدهد و دیگری سال ۷۴۱ که شاید تاریخ پایان ساخت بنا باشد بیان می کند.

امام زاده جعفر

این بنای تاریخی در خیابان هاتف و روبه روی مجموعه ی امام زاده اسماعیل قرار دارد و کاشی نوشته ی آن تاریخ ۷۲۵ هجری را نشان میدهد بنا به صورت یک برج آرامگاهی هشت پهلو میباشد و از این حیث تنها برج آرامگاهی شهر اصفهان است. نمای برونی آن، دارای تزیینات نفیس کاشی کاری و کاشی نوشته های بینظیر از سده ی هشتم هجری است بنا دارای گنبدی دوپوش بوده که گویا گنبد برونی آن فرو ریخته است، لیکن گنبد درونی همچنان پابرجا و پایدار است. سنگ قبر امام زاده نیز از جنس سنگ یکپارچه، آراسته به نقوش گل و بوته و سنگ نوشته است.