بازار قیصریه

سردر ورودی آن در شمال بازار قرار دارد و سردری با شکوه است با تزیینات کاشی کاری معرق و نقاشیهای دیواری در دولچکی کاشی سردر، تیراندازی با نیم تنه ی انسان و نیم تنه ی ببر و دم اژدهایی نشان داده شده است که نمایشی است باشکوه از برج قوس (نیماسب)، که تاریخ نگاران، تاریخ بنیاد شهر اصفهان را در این برج دانسته اند. قوس (نیماسب) برج نهم و صورت بزرگی است در منطقه البروج، در نیمکره ی جنوبی در ستاره شناسی کهن. پیشه وران، فروشندگان چارپایان، دلالان و میانجیگران به برج قوس منسوبند. در درون سردر قیصریه، شاه عباس صفوی در جنگ با ازبکان و در شکارگاه به تصویر درآمده و همچنین شماری از مردان و زنان اروپایی نیز دیده میشوند.

ساختار بازار را راسته های آن همچون راهرویی سرپوشیده فرا گرفته است که حجره های فروشندگان در دو سوی آن قرار میگیرد و در محلی به نام چهارسوق به هم میپیوندند که گنبد آن نسبت به گنبدهای راسته های بازار بلندتر است. در کنار راسته ها، تیمچه ها، سراها کاروان سراها قرار میگیرند. این مجموعه و را کارگاه های صنایع دستی مساجد و مدارس علوم مذهبی و بناهای عمومی در برمی گیرند. امروزه، در بازار بیشتر فعالیتها بر پایه و مبنای فروشندگان بزرگ استوار است که ایشان در تیمچه ها و سراها حجره میگزینند. سراها نیز معماری شایانی دارند و دارای حیاطی مرکزی و حوضی فرح بخش در فضای مرکزی شان هستند.

اسکندر بیک ترکمان پایان ساخت بازار قیصریه را سال ۱۰۲۹ هجری آورده است. امتداد این بازار به مسجد جامع عتیق میرسد و تا نیم سده ی، پیش راسته های فراوان این بازار را به بازارهای دروازه طوقچی و بازار غاز و میدان میر وصل می کرده است. از بناهای تاریخی بازار میتوان به مدرسه ی زیبای کاسه گران (در بازار ریسمان)، مدرسه ی ملاعبدالله (بازار قنادها) مدرسه ی زیبای جده ی کوچک، بازار و چهارسوق و تقی، کاروانسرای ساروتقی، مسجد جارچی باشی، مدرسه ی نیماورد از دوره ی صفویه و کاروانسرای مخلص و گلشن و حمام شاهزادگان، عصارخانه قیصریه از همین دوره را نام برد بناهای زیبایی چون مدرسه ی صدر و تیمچه ی ملک از دوره ی قاجاریه نیز از دیگر جلوه های زیبای هنر در بازار اصفهان به شمار میروند. تا هنگام زمانی نه چندان دور، بر فراز سردر قیصریه، بنای نقاره خانه قرار داشت که بنا به آیین کهن به هنگام برآمدن و فرود آمدن آن، دسته ای از نوازندگان آفتاب با ساز و دهل به نواختن آهنگ می پرداختند که گروهی از جهانگردان دوره ی صفویه و قاجاریه در سفرنامه های خود به آن اشاره کرده اند.

کاخ چهلستون

ورودی آن در خیابان استانداری قرار دارد و بیننده را نخست به باغ چهلستون هدایت میکند. کاخ در یک سوم باختری باغ قرار دارد و یکی از سه کاخ بازمانده از دوره ی صفویه است و دارای تالار ستون دار تالار آیینه و تالار تخت میباشد. چهلستون جهت پذیرش و پذیرای میهمانان و سفیران کشورهای بیگانه به فرمان شاه عباس دوم در سال ۱۰۵۷ هجری بنا گردیده است و بر جانب خاوری آن استخری بزرگ به درازای ۱۱۰ متر قرار دارد که فضای کاخ و باغ را دلنشین تر و با طراوت تر میسازد. در چهارگوشه ی این استخر، چهار پایه ستون برجسته با نگاره های موزونی از فرشته (نماد نگهبانی) و شیر (نماد قدرت و شکوه) قرار دارد که بازمانده هایی از کاخ سرپوشیده از دوره ی صفوی است.

کاخ چهلستون دارای ۲۰ ستون بلند است که هر کدام از تنه ی یکپارچه ی درخت چنار ساخته شده اند و بلندی هر کدام ۱۲/۸ متر میباشد. لیکن کاخ را چهلستون مینامند که این عدد دارای نمادهای آیینی بی شماری است.

در آیین یهود زمان پادشاهی داود نبی و سلیمان نبی چهل سال آمده است خداوند موسی را در چهل سالگی فرا میخواند و او چهل سال بر طور سینا ماند. عدد چهل نمادی از آزمایش یا تنبیه نیز شمرده میشود. قوم یهود به چهل سال آوارگی در بیابان کیفر شدند عیسی مسیح بر وسوسه ای که به مدت چهل روز بود تاب آورد و پیروز شد (انجیل متی)، همچنین عروج مسیح از قبر، پس از چهل ساعت رخ داد پیمان با نوح چهل روز از توفان رخ داد. عدد چهل نشانه ی به پس پایان رسیدن یک دور تاریخ است. دوری که گذر از نظام عملی از یک زندگی به زندگی دیگر منتهی میگردد. بدین قرار بودا و پیامبر گرامی اسلام در چهل سالگی به پیامبری برگزیده شدند. عدد چهل نشانه ی بیشماری فراوانی نیز هست ژان ژاک روسو درباره ی عدد چهل آورده است: چهل عدد کمال است، به عقیده ی من، سن چهل سالگی نیز، سنی مناسب برای داشتن همه ی کیفیاتی است که یک دولتمرد باید داشته است.

ساختمان کاخ ۵۷/۵ متر درازا و ۳۷ متر پهنا دارد که دورتادور آن به فاصله ی اندکی جویی سنگی به پهنای یک متر فرا گرفته است. در میانه ی هر در ازای کاخ حوض و آبنمایی قرار دارد که به هنگام تابستان در خنک کردن هوای درون کاخ نقش به سزایی داشته است. تالار ستون دار آن را سقفی چوبی از نوع دوپوش پوشانده است که دورتادور نمای بیرونی آن را افزون بر ۵۰ پنجره ی مشبک کوچک جهت تهویه هوا فرا گرفته است. کاخ چهلستون ۱۸ ستون در تالار و ۲ ستون در ضلع خاوری تالار آیینه دارد. تالار آیینه که در پشت تالار ستوندار قرار دارد، در تزیین آن همخوانی خوبی از چوب آیینه و گچ اجرا گردیده است آیینه های آن بیشتر ونیزی است و زمان تولیدشان سده ی شانزدهم آمده است. پس از تالار آیینه، تالار تخت قرار دارد که فضایی بس بزرگ را شامل میشود و دارای سقفی بلند میباشد در این فضای بزرگ، نقاشی های دیواری عنصر اصلی تزیین تالار میباشد. دیوارهای خاوری و باختری آن را شش پرده نقاشی بزرگ فراگرفته است، که دوتای میانی در دوره ی قاجاریه بر روی نقاشی دوره ی صفویه افزوده شده است. نخست به دیوار باختری و از راست به چپ می پردازیم پرده ی نخست مجلس پذیرایی از ولی محمدخان، فرمانروای ترکستان است که در سال ۱۰۲۰ هجری به دربار شاه عباس اول راه می یابد. در میانه دیوار، پرده ی نقاشی که به سبک قهوه خانه ای است یادآور جنگ تاریخی چالدران (۹۲۰ هجری) است که در دشتی به همین نام در آذربایجان باختری رخ داد و نخستین شکست دولت صفوی رقم خورد سپاه عثمانی به سبب سپاه عظیم و ساز و برگ نظامی قوی توانست بر سپاه کوچک شاه اسماعیل پیروز گردد. این جنگ از دیدگاه نبرد دلیرانه ی سپاه ایران در برابر سپاه آتشین عثمانی دارای اهمیت است. پرده ی نقاشی سوم، پذیرایی از همایون، پادشاه برکنار شده هندوستان را در دربار شاه تهماسب اول، به سال ۹۵۱ هجری نشان میدهد. همایون با کمک دولت صفوی توانست باری دیگر تاج و تخت پادشاهی را پس گیرد. روبه روی این پرده (بر دیوار خاوری)، پیکار شاه اسماعیل صفوی با شیبک خان از بک و پیروزی سپاه ایران بر ازبکان به تصویر آمده است. در میانه ی دیوار نیز جنگ نادرشاه افشار را با محمد گورکانی نشان داده شده است. این جنگ در سال ۱۱۵۱ هجری روی داد و سپاه ایران، پیروزمندانه وارد دهلی نو شد. این نقاشی نیز به سبک قهوه خانه ای است. پرده ی نقاشی سوم، یادآور حضور ندر محمدخان، فرمان روای ترکستان به دربار شاه عباس دوم است. با مقایسه ی نقاشی های دیواری دوره ی صفویه با نقاشی دوره ی قاجاریه به آسانی میتوان به تنزل این هنر در دوره ی قاجاریه پی برد. اگر سبک و سیاق، لباسها، دستگاه های موسیقی، حرکتهای نمایشی همراه با حرکات موزون و صحنه های پیکار در نقاشیهای دیواری دوره ی صفویه، همه همه بیننده را به دنیای و تخیل رهنمون میکند آن گونه که نوای موسیقی را میشنود یا رزم دلیرانه ی مردان را در پیکار احساس میکند، لیکن نقاشی دیواری دوره ی قاجاریه بی روح و فاقد ظرافتهای هنری است. فضاهای باقی مانده ی تالار نیز پر از نقاشیهای گوناگون چون اسلیمی و ختایی ها، پرندگان و چرندگان یا در قسمتهای پایینی ضیافتهای جور واجور است و ساعتها تفکر و اندیشه را میطلبد.

اتاقهای پیرامون تالار نیز سرشار از نقاشیهای دیواری دوره ی صفویه است که در یکی از مجالس نقاشی، شاه عباس اول صفوی با تاج مخصوص به تصویر آمده است و در اتاق قرینه ی آن، مجلسی با موضوع چهارشنبه سوری بیانگر ظرافتهای هنری دوره ی صفویه است. در کاخ چهلستون، اشیایی نیز از دوران مختلف به نمایش درآمده که دیدن آنها جلوه هایی دیگر از هنر دوران را به خوبی نمایان می سازد.

پیرامون کاخ را که دیدن نمایید به دو ایوان ستوندار شمالی و نیمروزی برخورد میکنید، کدام دارای نقاشیهای دیواری است که هر شخصیتهای سیاسی کشورهای بیگانه به نمایش گذاشته شده اند یادگار از دو نقاش و هلندی به نامهای آنژل و لوکار بوده دربار شاه عباس دوم به سر میبرند در واقع کاخ چهل ستون آثار پراکنده ای از دوران صفویه مانند سر در مسجد قطبیه، سردر زاویه ی در بکوشک و آثاری از مسجد درب جویباره یا پیرپینه دوز و مسجد آقاسی که بر دیواره های گوشه ی باختری و نیمروزی باغ نصب شده است.

مسجد حکیم

مسجد زیبای حکیم در انتهای بازار رنگرزان واقع شده است و از طریق خیابان حکیم می توان به آن راه یافت. این مسجد بزرگ چهار ایوانی به وسیله ی حکیم محمد داود پزشک ویژه ی شاه عباس دوم صفوی در محل ویرانه های مسجد جامع ديلمى جورجیر (از سده ی چهارم هجری) بنا شده است که امروزه، بازمانده ی مسجد دیلمی سردر شمالی مسجد حکیم را شامل میشود که تزیینات عالی گچبری و آجرکاری را در بر دارد. کاشی نوشته های سردرها ایوانهای درونی مسجد، سالهای ۱۰۶۷ تا و ۱۰۷۳ هجری را نشان میدهد. حکیم داود که بر اثر بدگویی رقیبان، ناچار به ترک وطن گشت و به هندوستان سفر کرد، در آن کشور به زودی کارش رونق گرفت و با اندوخته اش اهتمام به ساخت این مسجد نمود که نشان از عرق میهن پرستی او دارد سردر جنوب - خاوری مسجد، روبه روی آرامگاه کلباسی قرار دارد. درون آرامگاه، تزیینات بسیار زیبایی از نوع یزدی بندی به چشم میخورد که ستودنی است.

کاخ هشت بهشت

کاخ هشت بهشت در دوره ی زمامداری شاه سلیمان صفوی و در سال ۱۰۸۰ هجری در باغ بلبل بنا گردید. پس از این نیز در پایتخت های پیشین صفویه، تبریز و قزوین نیز بناهایی به این نام وجود داشت که اکنون اثری از آنها باقی نیست. لیکن هشت بهشت اصفهان با دنیایی از تخیلات همچنان باقیمانده است. کاخ در دو طبقه و بر یک پایه ی هشت ضلعی به بلندی ۱۳۰ سانتیمتر بنا شده است، بلندی کاخ نیز نزدیک به ۱۴ متر میباشد کاخ را از چهارسوی چهار ایوان باشکوه فرا گرفته است که نور لازم و کافی باغ را به فضای درونی بنا میرساند. فضای مرکزی بنا دارای مقرنس های گچی است که به نقاشی آراسته شده و از چهارسو به چهار ایوان باز میشود، آن گونه که طرح درونی بنا را به شکل چلیپا در می آورد که در چهار طرف چهار واحد ساختمانی طراحی شده و در کل با طبقه ی بالا، هشت واحد جدا از طراحی شده است. هر یک از واحدها با نقشه ی معماری طرح تزیینی و فضای درونی گوناگون سامان یافته است. معمار، بنا را به هزارتویی تبدیل کرده که در این فضای کوچک به ویژه در طبقه ی دوم غرفه های بسیار کوچک پدید آورده و برای جای جای آن از دیدگاه تزیینی و بهره گیری برنامه داشته است.

ایوان شمالی کاخ، حوضی مرمرین با ژرفای کم به نام حوض مروارید دارد، ایوان نیمروزی کاخ نیز فرایندی آبشار گونه در دیواره ی ایوان به صورت یک کانال قایم طراحی شده که از حوضی با پوشش مسین از طبقه ی بالا، آب جریان یافته و همچون آبشار به درون حوض کوچک پایینی می ریزد. اتاقهای کاخ به طور کامل به نقاشی دیواری و آیینه کاری آراسته بوده که قسمت بیشتر آنها در دوره ی قاجاریه از بین رفته است.

کاخ هشت بهشت طرحی هشت پهلو دارد و تلاش شده با توجه به نام کاخ ها، الگوها و نمادهایی از عدد هشت به اجرا درآورده شود. چنانچه شمار واحدهای ساختمانی هشت تا، حوض مرکزی هشت پهلو است، آجرهای کف پوش هشت پهلویی نیز دارد. اتاق های دو واحد ساختمانی آن نیز هشت پهلو است. در نمای بیرونی، کاخ تزئینات کاشی کاری جالب در بالای حوض دارد که برخی اشاره به داستان های پند آموز، برخی دربردارنده ی نمادهای حماسی و ملی است، برخی نیز صحنخ های شکار جانوران و پرندگان و گاه جانوران اسطوره ای چون سیمرغ را به نمایش درآورده است.

مدرسه چهارباغ

مدرسه چهارباغ که مدرسه ی مادرشاه نیز نامیده میشود آخرین بنای باشکوه از روزگار صفوی به شمار میرود که در کنار کاروانسرای مادرشاه (مهمانسرای عباسی) و بازار بلند به هزینه ی مادر شاه سلطان حسین صفوی در اخلال سالهای ۱۱۱۶ تا ۱۱۲۶ هجری بنا گردیده است.

مدرسه برای آموزش دانش پژوهان علوم دینی بنا شده است و پادشاه صفوی خود نیز در این مدرسه حجره ای داشته است. مدرسه دارای طرحی چهار ایوانی است و ۱۲۱ حجره نیز دارد. مادی فرشادی از میان آن میگذرد و چنارهای سر به فلک کشیده آن را سیراب میکند و چهره ای باغ گونه را به فضای مدرسه میدهد.

مدرسه چهارباغ را میتوان تماشاگر هنر کاشی کاری و کاشی به شمار آورد؛ گوناگونی در طرحها و رنگها از آن جمله است. گنبد مدرسه نیز از دیدگاه تناسب و زیبایی طرح، با بلندای ۳۸ متر، پس از گنبد مسجد شیخ لطف الله زیباترین گنبد بنا شده در ایران است. بلندای گنبد درونی آن ۳۲ متر ارزیابی میشود. خوش ترکیبی گنبد با ایوان باشکوه و دومناره ی زیبای آن به کمال میرسد. محراب گنبدخانه با طرحهای چلیپایی در کاشی منبر یکپارچه ی مرمرین آن و پنجره های چوبی منبت کاری شده از دیگر قسمتهای تماشایی مدرسه میباشد. از در باشکوه مدرسه نیز باید یاد برد که پوششی سیمین دارد و به طلاکاری آراسته شده است و از دیدگاه هنر قلمزنی، از نمونه های بارز این هنر در دوران صفویه به شمار میرود.