زاینده رود و پل های تاریخی آن

زاینده رود و پلهای تاریخی آن

مهمترین رودی که در مرکز فلات ایران جاری است زاینده رود میباشد که از بلندیهای زردکوه بختیاری و از رشته ای به نام کوهرنگ سرچشمه میگیرد و از باختر به خاور تا تالاب گاوخونی جریان دارد. زاینده رود از آغاز تا پایان از گذر از پیچ و خمهای بسیار و گذر از ۴۲۰ کیلومتر خسته و رنجور به تالاب گاوخونی می ریزد البته این فاصله به خط مستقیم ۲۷۰ کیلومتر میباشد. زاینده رود از چشمه ها و رودهای بیشماری در تنگ گزی و دهستان شوراب سرچشمه میگیرد که مهمترین آنها را چشمه دیمه، آب زری، چم در، آب خوربه، و نعل اشکنان تشکیل میدهند. مجموعه ی این آب ها در تنگ گزی زاینده رود را تشکیل میدهد و شعبه ی دیگری با پیوستن آب کوهرنگ به ابتدای آن افزوده میشود. پس از گذر از تنگ گزی، آب سه شعبه ی کاگونگ، خرسانک و پلاسکان به زاینده رود میپیوندد. لیکن پس از دریاچه ی سد زاینده رود شعبه دایمی دیگری به آن نمیپیوندد. بنابراین بی سبب نیست که نام ،رود زاینده رود گردیده است. هرجا نیاز بوده بندهایی را بر آن بسته اند تا آب رود در پشت بندها بالا آمده به زمینهای پیرامون جاری گردد. از مهمترین بندهای زاینده رود میتوان به بند مروان (در رویدشت قرار دارد از سده ی دوم هجری است)، بند الله قلی (در دهکده ی جندیچ و در روزگار زمامداری نادرشاه افشار در بستر رود بسته شده است) و بند شانزده دیه (نزدیک تالاب گاوخونی قرار دارد و به فرمان شاه سلیمان بنا گردیده است) از دیگر بندهای زاینده رود میتوان به بند آبشار، بند آسیاب، بند گلی، بند شاخ میان و بند شاخ کنار اشاره نمود.

مادی های زاینده رود: در بدو ورود به اصفهان مادی هایی از آن منشعب میشود و سراسر شهر، کشتزارها و باغها را سیراب میسازد. مادی نیاصرم، بزرگترین مادی زاینده رود است که خود به سه شاخه تقسیم میگردد. مادی فرشادی، محل انشعاب آن بالاتر از نیاصرم است، از زیر خیابان چهارباغ وارد مدرسه ی چهارباغ میشود و امتداد می یابد. مادی شاه که ویژه ی کاخها و باغهای شاهی بوده است. مادی فدین که شاخه ای از آن از شمال میدان نقش جهان عبور کرده، وارد مدرسه ی ملاعبدالله میشود. مادی تیران که در منتهاالیه باختری شهر جریان دارد مادی قمش که دومین مادی بزرگ شهر است و از میان دهکده ای ماربین (نصر آباد، گورتان و جوزدان) عبور کرده و به دو شاخه تقسیم میگردد.

پل های زاینده رود از باختر تا خاور

پل اورگان

به پل حاج کاظم نیز شهرت دارد. این پل جهت گذر کاروانیان بوده و ناحیه ی فریدن را به چهارلنگ بختیاری پیوند میداده است.

پل زمان خان

پل آجری و کوچک، لیکن پایدار در برابر موجهای خروشان زاینده رود که تنها دارای دو دهانه میباشد، یکی بزرگ و دیگری کوچک است. این پل بر روی سه پایه ی صخره ای بنا گردیده است پل زمانخان در منطقه ی آید غمش از شهرستان لنجان قرار گرفته و در ۷۵ کیلومتری شهر اصفهان چشم اندازی زیبا بر طبیعت پیرامون ایجاد کرده است.

پل کله

این پل آجری در آغاز منطقه ی آیدغمش قرار دارد پل در محلی سرسبز و ییلاقی بر بستر زاینده رود بسته شده است، پایه های آن سنگی است و از آثار دوره ی صفویه به شمار میرود و در روزگار شاه عباس صفوی بنا گردیده است. پادشاه نامبرده در پی نوسازی راه های ارتباطی جهت گسترش بازرگانی اقدام به نوسازی راه ارتباطی کهن اصفهان به سرزمین بختیاری و خوزستان کرده است و با بنای این پل راه جدیدی را در حاشیه ی شمالی زاینده رود، بنیان کرده است.

پل بابا محمود

این پل که در محمودآباد از روستاهای گرکن لنجان بنا شده است یادگاری است از روزگار صفویه و شباهت بسیاری به پل مارنان اصفهان دارد پل دارای پانزده دهانه ی زیرین و ده دهانه کوچک زبرین است. قسمت زیرین پل را که همانا پایه های آن میباشد، سنگی قسمتهای زبرین آجری است. درازای پل 7/152 متر و پهنای آن 5 متر است. بنای نخستین پل از روزگار ایلخانان مغول آن بابا محمود پدر محمد اشترگانی منشی ویژه ی الجایتو بوده است.

پل فلاورجان

این پل را پل ورگون نیز مینامند و بنای آن از دوره ی صفویه میباشد. پل فلاورجان که برای گذر کاروانیان بنا گردیده است، امروزه ماشین رو میباشد و از بدو ورود به شهر فلاورجان میتوان آن را دید پل دارای 18 و بر روی پایه های سنگی بنا شده دهانه است است. هشت دهانه ی پل بزرگ طراحی گردیده که است. سنگ نوشته ی مرمین بدنه ی پل بر نصب گردیده، تاریخ بنای پل را در سال 1199 هجری معرفی می کند.

پل مارنان

این پل ماربین نیز نامیده میشده که این واژه برگرفته از مهربین از فرهنگ اوستایی است. درباره ی دیرینگی این پل که پایه های سنگی آن بسیار شبیه به پایه های پل شهرستان است باید گفت که در روزگاران پیشین همچنان که پل گی یا شهرستان رابط کناره ی شمالی زاینده رود به کناره ی جنوبی آن در خاور اصفهان بوده، در باختر نیز پل مارنان دو کناره ی شمالی و نیمروزی را در باختر شهر به هم پیوند میداده است. قسمتهای فوقانی (زبرین) پل که آجری است از دوره صفویه است و توسط خواجه سرفراز (کلانترجلفا) بازسازی شده است. پل مارنان دارای 186 متر درازا بوده و پهنای آن 8/4 متر است دارای 17 دهانه ی زیرین و 14 دهانه ی زبرین میباشد.

سی وسه پل

شاهکاری بی همتا از یادگارهای دوره ی پادشاهی شاه عباس نخست که به هزینه ی سردار نامی وی، الله وردی خان بنا گردید. بنای آن در سالهای 1000 تا 1006 هجری به دست معمار توانای آن روزگار استاد حسین بنای اصفهانی به انجام رسید پل دارای 295 متر درازا و 75/14 متر پهنا میباشد و رابطی میان خیابان چهارباغ عباسی و چهارباغ بالا میباشد. پل سی وسه پل دارای دو راهروی سرپوشیده در دو سوی عرشه فوقانی است، همچنین دیوارهای دو سوی عرشه به صورت تاق نما اجرا گردیده است. در قسمت زیرین، بر روی پایه های در دو سوی شمالی و نیمروزی شمار 25 اتاق با اندازه های گوناگون برای گذران وقت و تفریح طراحی نموده اند که به چایخانه ی سنتی تبدیل شده است.

در دوره ی صفویه مراسم جشن آبریزان یا آب پاشان در کنار این پل صورت می گرفته است و شاه صفوی خود نیز بارها به تماشای این جشن مینشسته و بر شکوه آن افزوده است. چون محله ی جلفا (ارمنی نشین) نیز در نزدیکی این پل میباشد، ارمنیان نیز مراسم "خاج شویان" را در نزدیکی پل برگزار می کرده اند از این رو پل جلفا نیز نامیده میشده است.

پل خواجو

پل خواجو یا پل شاهی که بر شالوده یی از پل حسن آباد (بنا شده در دوره ی تیموری) بنا گردیده است، به شکل امروزی آن در سال 1060 هجری به فرمان شاه عباس دوم ساخته شده و تنها پلی است که قوسهای آن با کاشیهای هفت رنگ آراسته شده است. نام آن خواجو برگرفته از واژه ی خواجه به بیانی درباری میدانند و گویند چون در سده ی یازدهم هجری محله ای نزدیک این پل برای اقامت خانواده های بزرگان و خواجگان گزینش شده محله به نام خواجو و پل را به همین نام خوانده اند. پل دارای دو عرشه ی زبرین و زیرین میباشد عرشه ی زبرین کاروان رو بوده و در دو سوی آن دو راهروی سرپوشیده جهت رهگذران طراحی کرده اند عرشه ی زیرین نیز جهت رهگذران بوده و به منظور گذراندن وقت و تفریح منظور گردیده است. درباره ی کاربری پل و ماده ی تاریخ آن، شعری از صائب تبریزی به شرح زیر آمده است:

دارای جهان پناه عباس

دریاچه و سد و پل بنا کرد

بنابراین، پل با کاربری سد، دریاچه ای را نیز در پشت آن می آفریده تا امکان قایقرانی در دریاچه مابین پل خواجو و پل جویی که همراه با آتش بازی های شبانه همراه بوده، فراهم آید.

پل خواجو دارای 137 متر درازا و 12 متر پھنا شمار 21 دهانه نیز دارد. دهانه های پل هر کدام دارای شیارهای سنگی است که جهت نهادن دریچه ی تنظیم میباشد. کنترل جریان آب با دریچه های چوبی با گذر از شیارهای سنگی طراحی شده است و به هنگام بستن این دریچه ها، ژرفای آب زاینده رود در جانب باختری پل و سطح تراز ایستایی افزایش می یافته و آب سفره های زیرزمینی و در نتیجه ذخیره ی آب در فصلهای خشک سال فراهم می شده است. پل خواجو دارای دو شاه نشین باختری و خاوری در قسمت میانی میباشد که هر کدام دارای یک اتاق بزرگ مشرف بر سه ایوان میباشد. اتاقها و ایوانها دارای تزیینات نقاشی دیواری است که بیشتر این نقوش از دوره ی قاجاریه است و بر روی تزیینات دوره ی صفویه اجرا شده اند به هنگام نگریستن از بالا به پایه های سنگی پل و آب در جریان بیننده میپندارد که سوار بر قایقی در حال حرکت است. چون شکل پایه های پل همچون دندانه های اره است، گویی که اوست که به جلو حرکت میکند. سازندگان این پل با ایجاد پایه های دندانه ای، اثرات ویرانگر آب در جریان را در نخستین تماس با پایه ها کاهش داده اند. به هنگام بروز سیل، با فوران آب و ریزش از فراز پایه ها، چون پایه های بالایی نیز شکل دندانه ای دارند، پایداری در برابر موجهای ویران گر فراهم می آید.

پل جویی

این پل نیز از یادگارهای دوره ی صفویه است و در دوره ی پادشاهی شاه عباس دوم به سال 1065 هجری بنا گردیده است. بنای پل جهت بهره گیری ویژه ی خاندان صفویه (درباریان و اهل حرم) بوده و ارتباط میان باغهای شاهی در دو کرانه ی شمالی و نیمروزی زاینده رود (باغهای بزرگی چون باغ دریاچه، سعادت آباد و بناهای باشکوهی چون هفت دست، آیینه خانه، نمکدان و کشکول بوده است. هرچند، سفیران، سرداران و میهمانان ویژه نیز گاه میتوانستند جهت دیدار پادشاه از این پل گذر کنند. پل جویی که پل سعادت آباد نیز نامیده میشود دارای 7/145 متر درازا و 1/4 متر پهنا و 21 دهانه میباشد که در درازای 13 و 23 متری از آن، دو شاه نشین طراحی شده اند، بنابراین پهنای پل در شاه نشینها به 8/13 متر میرسد از این شاه نشینها به عنوان جایگاه ویژه جهت تماشای جشنها بهره گیری می شده است. به ویژه آن هنگام که دهانه های پل خواجو را تخته بند میکرده اند تا آب در جانب خاوری پل جویی و جانب باختری پل خواجو انباشته شود. بنابراین هنگامی که شاه و نزدیکان وی از درون شاه نشینهای پل خواجو به تماشای مراسم مینشستند اهل حرم نیز میتوانستند از شاه نشینهای پل جویی به تماشای جشن و مراسم بنشینند.

پل شهرستان

و دوره ی کهن ترین پل بر بستر زاینده رود که در مقابل ناحیه ی جی (گی باستان) و در کنار تپه ای باستانی (تپه ی اشرف یا تپه ی سارویه) قرار دارد. این پل، گی یا جی نیز نامیده میشود. بنیان پل از روزگاران پیش از اسلام و از دوره ی ساسانیان است که در دوره ی دیلمیان قسمت زبرین آن بازسازی شده است سلجوقیان نیز مرمت هایی بر آن انجام شده است، لیکن الگوی معماری خود را از دوران ساسانیان همچنان حفظ نموده است. چون به پل بنگرید دو بدنه ی پل را در دو سهمی قائم و افقی میتوانید به خوبی ببینید. سهمی قائم، نشانگر سطح نامسطح کف عرشه ی پل است. به گونه ای که مرکز عرشه دارای بلندترین سطح بلندی است.

سهمی افقی پل دارای قوس افقی سطح تماس جانبی پل، طوری که قوس بدنه ی پل به سمت باختر تحدب دارد، خلاف جهت جریان آب که از رود باختر به خاور است. پل شهرستان درازایی برابر با 8/107 متر و میانگین پهنای آن 2/5 متر میباشد. دهانه های آن در دو تراز زیرین و زبرین ساخته شده که تراز زیرین آن 13 و تراز زبرین آن 8 دهانه دارد. دهانه های زبرین به هنگام سیلابهای ناگهانی، گذر جریان تند و ویرانگر آب را میسر میسازد و از ویرانی پل می کاهد. هم اکنون، بستر زاینده رود نزدیک به 100 متر در محدوده ی این پل به سمت نیمروز منحرف گردیده است و پیرامون پل را آبگیری راکد فرا گرفته است.

پل چوم

این پل آجری در خاور شهر اصفهان قرار گرفته است و بنای آن از دوره ی سلجوقیان است که برای گذر کاروانیان بنا گردیده است.

پل سروش آذران

آن را پل سروش فادران و پل دشتی نیز مینامند و در شش کیلومتری خاور پل چوم قرار گرفته و به دلیل تغییر بستر زاینده رود، آب از دهانه های آن جاری نمیشود.

پل ورزنه

پل آجری ورزنه در پایان منطقه ی رویدشت و در جوار شهر ورزنه قرار گرفته است و کاروان رو بوده است این پل بر روی پایه های سنگی بنا شده و دارای ده دهانه میباشد و تاریخ بنای آن مربوط به دوره ی صفویه میباشد.