یهودیان و کنیسه های آنان در اصفهان

یهودیان و کنیسه های آنان در اصفهان

چنان که از نوشته های تاریخ نگاران و جهانگردان سده ی دهم هجری بر می آید، همچنین نویسندگان سده های سوم و چهارم هجری آورده اند دو آبادی در نزدیکی یکدیگر واقع بوده که یکی را یهودیه و دیگری را گی یا جی مینامیدند. از این میان یهودیه از دیدگاه گستردگی دو برابر جی بوده است، مردمان آن را یهودیان تشکیل میدادند که گویا به سبب سرکشی و ستم بخت النصر (۵۶۲-۶۰۵ پ.م) به ناچار از بابل کوچ کرده اند و گروهی از ایشان در این سامان اقامت گزیده اند و هسته ی نخستین جویباره ی کنونی شکل گرفته است.

برخی نیز گفته اند؛ شوشان دخت، همسر یزدگرد نخست ساسانی (۴۲۰-۳۹۹ میلادی) که خود نیز یهودی بوده، یهودیان را به این دیار کوچ داده است.

هم اکنون یهودیان اصفهان نزدیک به ۲۵۰۰ نفر ارزیابی میگردد که بیشتر در محله ی جویباره (جهانباره) یا یهودیه ی دیرین زندگی میکنند که پیرامون خیابان کمال و شمال خیابان ولیعصر قرار دارد. ایشان در اصفهان ۱۷ کنیسه دارند که از دیرینگی چندانی برخوردار نیستند و بیشتر آنها، دیرینگی کمتر از یک سده دارند. فضای کنیسه ها هر کدام به صورت سرپوشیده طراحی شده، نماز خانه ها شکلی چهارگوش داشته و در میان این فضا، سکویی بلند قرار دارد که جایگاه روحانی برای نیایش را مشخص میکند. بر فراز آن یک چهارتاقی است که بر روی چهارستون سنگی پایدار است و کلافهای چوبی را بر فراز سر ستونها گذر داده اند که در ایستایی ینا نقش به سزایی ایفا میکنند.

از این میان، کنیسه های ملانیسان، شه گلی، ملا الیاهو، شموییل، شکری ،خورشیدی ملا یعقوب (کنار آرامگاه کمال اسماعیل)، موشه، داوود، سنگ بست، ملاربی، کنیسه ی بزرگ، کنیسه جماعتی و یوسف شموئیل در محله جویباره قرار دارند، کنیسه ی کتر داود در فلکه فلسطین (نبش فلکه)، کنیسه ی گلبهار در خیابان هارونی و کنیسه ی مدرسه در خیابان هاتف، جنب مدرسه ی اتحاد واقع شده اند.

از روزگاران کهن در کنیسه ها و برخی از خانه های یهودیان، فضای زیرزمینی ژرفی ایجاد میشد که ژرفای آنها تا سطح ایستایی میرسیده و فضایی جهت دسترسی به آب زیرزمینی مهیا می شده است. این فضای زیرزمینی را میغوه مینامیدند و هدف از بنای آن جنبه ی آیینی به ویژه برای زنان داشته است. امروزه تنها دو میخوه در اصفهان باقی مانده است که یکی در کنیسه ی کتر داود و دیگری در کنیسه ی گلبهار قرار دارد.

زرتشتیان اصفهان

بدون شک مردم گی یا جی امروزی در روزگاران پیش از اسلام را پیروان آیین زرتشت تشکیل میداده است کهن ترین یادگار تاریخی اصفهان که همانا آتشگاه اصفهان برفراز تپه ای بلند است، از زرتشتیان و آیین ایشان در گذشته سخن ها دارد. با ورود تازیان به این سرزمین گروهی از ایشان دین نوین (اسلام) را پذیرفتند گروهی به خاور کوچ کردند و گروهی ماندند و همچنان بر باورهای دینی خود پایدار ماندند.

افسوس که در بین نوشته های تاریخ نگاران، اشاره ای به زندگی و آیین این یکتاپرستان اهورایی نشده است لیکن نیک میدانیم که در روزگار صفویه در نیمروز زاینده رود و در نزدیکی پل خواجو، محله ای به نام گیرآباد زرتشتی نشین بوده است. آنگونه نیز که در سفرنامه ها آمده است در روزگار پادشاهی شاه عباس دوم دخمه ی ایشان که در نزدیکی کوه صفه قرار داشته به توپ بسته شده است از میان رفته است. بنابراین، گروهی دیگر و از زرتشتیان چاره را بر کوچ دیده و به یزد یا کرمان پناه برده اند. از آخرین دوره ای که آتشکده ی ایشان فروزان بوده است نیز گواه چندانی برجای نمانده است لیکن با سرد شدن آتش آن روشن است گروهی دیگر از ایشان کوچ کرده اند. امروزه تنها ۲۵۰ نفر زرتشتی در اصفهان زندگی میکنند و آتشکده ای به نام "درب مهر و گوهر" در محله ی سیچان دارند و انجمن فرهنگی زرتشتیان نیز در نزدیک این آتشکده قرار دارد.