خانه های اصفهان در روزگار پیشین

بافت شهری را همواره محله ها تشکیل می دهند. این محله ها در گذشته بر اساس قشربندی اجتماعی، دینی، قومی و نژادی یکی پس از دیگری پدید آمدند. چنانچه پیش از این دیدیم که در آغاز دو محله ی اصلی زرتشتی نشین و یهودی نشین وجود داشت و با گسترش شهر اصفهان، امروزه میبینیم که شمار این محله ها به ۱۵۷ محله ی کوچک و بزرگ رسیده است. کوچه ها با دیوارهای بلند که حریم خانه ها را در بر داشت، محله ها را می پیمود و گاه سرپوشیده بود (سابات)، باریک و پرپیچ و خم (کوچه های آشتی کنان) و پوششی از کاه گل آنها را می آراست. خانه ها در درون کوچه ها، گاه دارای سردری ایوان مانند و بلند با تزیینات گچ بری و دیدنی با درکوب هایی از جنس آهن یا فولاد. این درکوب ها همیشه بر روی درگاه منزل جای می گرفتند. با دو سیمای گوناگون، با دو نوای زیر و بم از نواختن آنها که از درون، صاحب خانه به آسانی پی میبرد که کوبنده ی در بانویی است یا آقایی خودی است یا رهگذر آشنا یا بیگانه شیوه ی کوبیدن درکوب به آسانی کوبنده را معرفی می کرد. مردم گاه در خانه را باز نگه میداشتند که خود نشان از مهمان دوستی و مهمان نوازی صاحب خانه بود و گاه نشان از ایمنی محل و محله ورود به خانه از راه هشتی ورودی صورت میگرفت و راهرویی با اندکی خمیدگی، اندرون حیاط منزل را پنهان میداشت. آن گونه که از بیرون و از درون هشتی، فضای اندرونی و حیاط دیده نمیشد. خانه ها همگی دارای حیاط و باغچه بودند چهار قسمت اصلی ساختمان در چهار سوی اقلیمی آن قرار میگرفت تا خانه کاربری چهار فصل را داشته باشد. باغچه را درختان میوه، گل و درختان تزیینی می آراست و در مرکز یا در قسمت شمالی حیاط حوض خانه قرار میگرفت، حیاط خانه ها بیشتر در ژرفای تقریبی که یکی را اندرونی (ویژه ی خانواده) و دیگری را بیرونی (ویژه ی میهمانان) مینامیدند. فضای بیرونی، خود نیز دارای فضای ساختمانی دیگر میشد که آن را "شاه نشین" میخواندند. شاه نشین، زیباترین و هنرمندانه ترین قسمت خانه به شمار میرفت و به نقاشی دیواری، آینه کاری، گچبری و قطاربندی به شیوه ای چشمگیر آراسته می گردید. سقف آن بلند (۴ تا ۷ متر) طراحی میشد و ارسی بزرگی با شیشه های رنگی، قسمت رو به حیاط شاه نشین را می آراست. دیگر قسمتهای خانه را تاق های پنج دری و هشت دری، کوچک یا بزرگ و گاه تودرتو که هر کدام ویژگیهای تزیینی خود را داشت. سازنده تلاش میکرد بیشترین کاربری را از زمین در ساخت و ساز ساختمان ببرد. بنابراین، بیشتر فضاها به اتاق ها داده می شد و کمترین فضا به راه پله. به همین دلیل، بیشتر راه پله ها دارای پله هایی بلند با بلندی ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر ساخته می شدند. قسمت تابستانه ی خانه در نیمروز حیاط با سقفی بالا و بلند و دارای فضاهای باز و گاه دارای بادگیر (خانه ی مجتهد زاده) و قسمت زمستانه در شمال حیاط با درها و پنجره های کوچک طراحی می شد. اتاق ویژه ی اهل خانه در میان اتاقهای این قسمت قرار داشت که کرسی در آن قرار می گرفت. قسمت های زمستانی را اتاق به اتاق با بخاری دیواری تشکیل میداد.

سقف خانه ها با چوب و خشت پوشانده می شد و پوشش آن با کاه گل بود. دیوارهای خشتی یا آجری با کاه گل یا گچ تزیین میشد. در فضای زمستانه گاه درها و پنجره ها دوتایی ساخته میشد تا خانه عایق بندی حرارتی گردد. فاصله ی دو پنجره یا دو در ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر در نظر گرفته می شد.

در اصفهان، شماری از این خانه ها باقی مانده که از دوره ی صفویه تا دوره ی پهلوی دیرینگی دارند. خانه های دوره ی صفویه بیشتر در محله ی جلفا قرار دارند (خانه سوکیاس، خانه داویدس و...) و بیشتر به دانشکده ی هنر کاربری یافته اند و دارای ارزش هنری بسیار بالایی هستند. از خانه های ارزشمند دوره ی قاجاریه نیز میتوان به خانه ی حقیقی (خیابان چهارباغ، پایین کوچه ی پردیس)، خانه ی شیخ الاسلام (چهارراه تختی، کوچه شیخ الاسلام)، خانه ی امین (خیابان عبدالرزاق)، انگورستان ملک (خیابان ملک)، خانه ی وثیق انصاری (خیابان هاتف، کوچه ی گلبهار)، خانه ی حاج مصور الملکی (خیابان میرداماد)، خانه ی اژه ایها (میدان قیام، کوچه هارون ولایه) و خانه ی مجتهدزاده (خیابان احمدآباد، کوچه نظام الملک) اشاره نمود. این خانه ها بیننده را بیشتر با هنر تزیینی خانه ها از جمله گچ بری، نقاشی دیواری، آینه کاری، منبت کاری، گره چینی، آجرکاری و مقرنس کاری آشنا میسازد.