هنر فلزکاری و قلمزنی اصفهان

هنر فلزکاری و قلمزنی اصفهان

هنر فلزکاری تاریخچه ای بس دیرینه در صنایع هنر در ایران دارد و آثار به دست آمده، هزاره ی سوم پیش از میلاد را نشان میدهد. در این دوران این هنر جنبه ی آیینی داشت و باورهای مردم آن روزگار در این هنر تجلی می یافت. نمونه های بارز این هنر در برنز لرستان و اشیای به دست آمده در خوزستان از تمدن ایلام بسیار چشمگیر است. هنر فلزکاری در دوران هخامنشی بیشتر هنری تجملاتی و تشریفاتی بود و انواع ریتون ها، جام ها و ظروف گوناگون از نوع برنزی، فولادی، زرین و سیمین تولید شد. فلزکاری در دوران اشکانیان رو به افول نهاد، لیکن از دوره ی ساسانی ظرفهای فلزی فراوانی از قبیل بشقاب، جام، فنجان، گلدان و.... به جا مانده که بیشتر سیمین و گاهی نیز زرین هستند و با مهارت تمام و هنرمندی بینظیر تولید شده اند. موضوعات بارز تزیین ظروف در این دوره عبارتند از: صحنه های شکار، جلوس پادشاه، اعطای مناصب و ضیافت، رامش گری، پرندگان و حیوانات افسانه ای، گل ها و درخت زندگانی. بیشتر این موضوعات، به ویژه داستان بهرام گور و ساز زن او آزاده، در فلزکاری و سفال سازی و سایر رشته های هنری دوران تاریخ ایران پس از اسلام مورد توجه و پیروی هنرمندان قرار گرفته است. هنر فلزکاری ایران در دوران اسلامی از نظر جنس و شیوه ی کار و نقش مایه ها، حتی با شکل سده های گذشته، دوران ساسانی، تفاوت چشمگیری نکرده و دگرگونی آن آرام و ملایم صورت گرفته است که بیننده به آسانی میتواند تداوم روشها را در سراسر دوران اسلامی و پیش از آن دریابد.

در سده نهم هجری، هنر فلزکاری در خدمت ساخت جنگ افزارها همچون زره، سپر، بر روی دسته و نیام شمشیر و خنجر بود و به بهترین نحو ساخته و پرداخته میشد و تزییناتی نیز بر روی آنها ایجاد میشد. با روی کار آمدن دودمان صفوی، بار دیگر طلا و نقره در عرصه ی هنر ظاهر گشت و اشیای زرین و سیمین در نهایت ظرافت و هنرمندی تولید شدند و بناهای با شکوه این دوره را تزیین نمودند. هرج و مرجهایی که با سقوط صفویه آغاز شد و تا دوران قاجاریه ادامه یافت، ساخته دوران فترت هنر فلزکاری را به دنبال داشت.

در دوران قاجاریه زرگران ظروفی که جنبه ی صنعتی داشتند، میساختند و روی آن را با مینا نقاشی میکردند. قلیان هایی از طلا و نقره و روی آن را طرحهای برجسته انداخته و با مینا و سنگهای قیمتی تزیین مینمودند. در اصفهان، ظروف برنجی گوناگون مانند سینی های بزرگ و کوچک، (قندیل چراغ های مشبک)، انواع کاسه، بشقاب، شمعدان و ظروف سیمین نیز میساختند و روی آنها طرح گل و تصاویر دیگر نقش میکردند. از پسندیده ترین نگاره های قلمزنان بر روی ظروف مسی و برنجی در دوران قاجاریه نقشهای غیراسلیمی، گل های در هم پیچیده ای است که حیوانات و پرندگان بسیاری را در بر میگیرد. روی سرپوش فانوس ها، بیشتر تصاویر بیان گر هنر دوره ی قاجاریه است. یکی از آثار بارز هنر ایران در این دوره، تخت طاووس یا تخت خورشید است که به سال ۱۲۱۵ هجری به وسیله ی استادان، زرگران، جواهرتراشان، میناکاران و طراحان اصفهانی ساخته شد و پیش از فرا رسیدن نوروز ۱۲۱۶ هجری ساخت آن پایان پذیرفت. این تخت هم اکنون در موزه جواهرات تهران به نمایش گذاشته شده است.

هم اکنون شهرهای اصفهان، کرمان، یزد و.... از شهرهای معروف هنر فلزکاری به شمار می روند. به ویژه شهر اصفهان که در انواع همچون قلمزنی و میناکاری بر سایر شهرها برتری دارد. در قلمزنی از فلزاتی چون مس، نقره و آلیاژ برنج استفاده می شود و در میناکاری از فلز مس و به شکل ظروفی چون گلدان، بشقاب و ... استفاده میشود که لعابی سپید رنگ از جنس کائولن را به خود گرفته و هنرمند ظروف لعاب گرفته را همچون نگاره گری به تزیینات اسلیمی، ختایی، گل و بوته و... می آراید و در مراحلی چند، رنگی و ترکیبی دلنواز را بر آن می افزاید و برای تثبیت رنگ ظرف مورد نظر را در کوره قرار می دهند. لعاب به کار رفته جهت میناکاری ترکیبی است از عناصری چون کائولن و لاجورد آسیاب شده و اکسید فلزاتی چون اکسید کروم (برای رنگ زرد)، اکسید قلع (برای رنگ سپید)، اکسید کبالت (برای رنگ آبی)، اکسید منگنز (برای رنگ بنفش نقش) رنگ آفرینی را در شئی مورد نظر ایفا می کند.

در میناکاری، رنگ غالب در میان رنگ ها، هم چون کاشی کاری، رنگ آبی می باشد و اصفهان مهم ترین قطب تولید مینا در اشکال و حجم های کوچک تا بزرگ، با کیفیتی عالی می باشد. ابزارهای قلمزنی شامل چکش، پرگار، خط کش، ورقه ی برنجی، اقسام قلم ها و پودر ذغال برای نمایش سیاه قلم در سطح کار می باشد.