کاشان، شهری در کناره کویر (قسمت4)

بارو و دژ جلالی در انتهای خیابان علوی، دو دیوار ستبر و بلند که پوشش کاه گلی دارند به چشم میخورد که از بقایای باروی معروف دوران سلجوقی است و چون دژی تسخیرناپذیر، سدی در برابر تهاجمات دشمنان بوده است و اهالی شهر را بارها از چپاول و غارت رهایی بخشیده است. در کنار این بارو بقایای در جلالی به چشم میخورد که بنای آن به جلال الدین ملکشاه سلجوقی نسبت داده میشود و زمانی مرکز حکومتی کاشان نیز بوده است. در میان بارو قلعه دو بنای و گنبدی که یخچال یا یخدان نامیده میشود در دوران آبادانی خود جوابگوی نیاز اهالی در تابستانهای طاقت فرسای کویر بوده است.

مدرسه و مسجد آقابزرگ از فاضل نراقی گنبدی بلند و آجری خودنمایی کند که متعلق به مدرسه و مسجد آقابزرگ می باشد و بین سالهای ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۰ هجری بنا گردیده است. مجموعه ی بنا به طور کامل آجری است و تزیینات هندسی و هفت رنگ کاشی کاری و کتیبه های گچبری بر زیبایی آن افزوده است. قسمت مدرسه ی این بنا در واقع دو شبستان تحتانی است که پیرامون حیاط زیرین است و اتاق هایی نیز برای طلاب در نظر گرفته شده است. گنبد این بنا از نوع دوپوش می باشد و شاهکاری از معماری دوران قاجار به شمار می آید.

آتشکده نیاسر؛ سرزمین ییلاقی نیاسر در ۳۰ کیلومتری باختر کاشان در مسیر جاده ی اردهال قرار دارد. این منطقه به سبب کوهستانی بودن از آب و هوای دلپذیری برخوردار است. نام آن را برگرفته از واژه ی نیسره دانسته اند، چرا که نیزارهای فراوانی سابق بر این در نیاسر وجود داشته اند. آتشکده یا چهار تاقی که در دوران ساسانی بنا گردیده با بلندای ۱۴ متر آنجا خودنمایی میکند و با مصالحی چون سنگ و ساروج ساخته شده است. آندره گدار معتقد است که این آتشکده نخسیتن آتشکده ای است که به دستور اردشیر بابکان ساخته شده است. آتشکده ای که به وسیله ی سلسله ی ساسانی در اوج گسترش دین و آیین زرتشتی در ایران بنیان گرفته است. این بنا نمونه ی کامل یک چهارتاقی ساسانی است و بزرگی و زیبایی که در این چهارتاقی به چشم میخورد، از تعادل و توازن و هماهنگی ترکیب بنا ناشی می گردد. شاید گزینش این محل برای ساخت آتشکده، وجود چشمه ی اسکندریه در نزدیکی آن مشرف بودن آن به کل شهر نیاسر بوده است.

اشکفت دستکند نیاسر بر دیواره ای سنگی، مشرف بر نیاسر ایجاد شده وشامل چهار دهانه ی ورودی و شامل دو قسمت مجزا است که قسمت مرکزی آن، مجموعه ای است از هفت اتاق که در سطح های گوناگون، از دیدگاه بلندی به شیوه ای استادانه کنده شده و از راه چاه های فراوان دالان های و زیرزمینی به طبقات زیرین مرتبط میشود. بخشی دیگر از این اشکفت دست ساز شامل دالان درازی با شیب ملایم و چاه های مرتبط که به باغ تالار منتهی می شود. شگفت این که در ای اشکفت دستکند، در هیچ نقطه ای احساس کمبود هوا نمی شود. و تهویه ی هوا در ژرف ترین سطح آن به طور طبیعی انجام می گیرد. درازای این اشکفت 780 متر و ترازهای بلندی گوناگون آن به وسیله ی 45 حلقه چاه با ژرفای کلی 18 متر به یکدیگر پیوند میخورد. اشکفت نیاسر، همچنین دارای ۲۰ اتاق با گستردگی ۱۷۶ متر مربع است. که بزرگترین اتاق آن ۲۸ متر مربع است. ورودی اشکفت در سینه ی کوه تالار نیاسر قرار دارد که پس از گذر از راهرویی تنگ و کوتاه به در ازای ۵ متر به اتاقکی میرسید که بر جانب آن چهار چاه همانند کنده شده اند. بدین گونه هر یک از راه روهای تو در توی آن به چاه ژرف دیگری می رسد. این اشکفت تاریخی از دوره ی اشکانی یا ساسانی است و به یک گروه مذهبی (مهریون؟) تعلق داشته است..

سنگ نوشته های پهلوی ساسانی بر دامنه های کوههای کرکس نخستین سنگ نوشته های پهلوی ساسانی در ایران مرکزی، در خاور شهر کاشان و در دل کوههای کرکس و در بلندای ۱۸۰۰ متری از سطح دریای آزاد پدیدار گشت. این دو سنگ نوشته یادگاری از دوره ی پایانی زمامداری دودمان ساسانیان است که در روزگار یزدگرد سوم ساسانی نگاشته شده و سخن از گذران کوتاه زمانی در این منطقه دارد در کنار این سنگ نوشته ها، سنگ نگارههای نمادینی نیز به چشم میخورد که نیاز به بررسی بیشتری دارد.

مشهد اردهال در فاصله ی ۴۲ کیلومتری باختر کاشان واقع است، مدفن یکی از فرزندان امام محمد باقر(ع)، به نام سلطان علی میباشد که افزون بر نقطه نظر هنری-تاریخی به لحاظ مراسم مذهبی ویژه اش نیز قابل توجه است. بنای نخستین آن متعلق به دوران سلجوقی است و در سده های دهم، یازدهم و دوازدهم، قسمتهایی بر آن افزوده شده است. این بنا دارای سه حیاط در جنوب، خاور و باختر میباشد که به دلیل مراسم مذهبی حیاطهای سه گانه را بر بنا افزوده اند همچنین آب انبار و حمامی نیز به بنا اضافه گشته است. مراسم ویژه ی این امام زاده به مراسم قالی شویان معروف است و هر ساله در نزدیکترین جمعه به ۱۷ مهر ماه جلالی برگزار میگردد و هزاران نفر از کاشان و روستاهای پیرامون در این مراسم شرکت میکنند. صبح روز مراسم هزاران تن از اهالی فین کاشان چوب به دست در محله ی چشمه ی آب مجاور زیارتگاه گرد هم می آیند و با شعارهای مذهبی به سوی بارگاه حرکت میکنند و در بنای مرقد به سوگواری می پردازند.

پس از پایان مراسم، یکی از قالیهای داخل حرم را جهت شستن از خادم امام زاده تحویل گرفته، بر دوش میگذارند و به همراهی اهالی فین، چوب به دست به طرف چشمه آب حرکت می کنند.

قالی را در چشمه به آب می اندازند چوبهای خود را به آب زده و قالی را خیس می کنند. سپس قالی خیس شده را در پناه چوبهای خود به دست گرفته به طرف امام زاده حرکت میکنند و در ایوان صحن سرداری به خادمان تحویل میدهند. در این مراسم که با شور و حرارت ویژه ای برگزار میگردد قالی نمادی از جنازه ی امامزاده است. چرا که آورده اند به هنگام شهادت وی مردم جنازه امام زاده را در قالیچه ای پیچیده اند و بر لب آب چشمه آورده اند، غسل داده اند و در محل کنونی بارگاه به خاک سپرده اند.

قمصر این منطقه ی ییلاقی در 25 کیلومتری نیمروز باختری کاشان قرار دارد. باغهای قمصر به پرورش گلهای رز و محمدی اختصاص یافته و هر ساله در نخستین روزهای خرداد ماه و پایان اردیبهشت ماه شمار بسیاری را برای جمع آوری گل و گلاب گیری به شیوه سنتی در این محل گرد هم می آورد. گل محمدی فرآورده ای نیک برای مناطق نیمه بیابانی و خشک به شمار میرود. آب مورد نیاز آن، بسیار کم است و تنها در فصل بهار که میخواهد غنچه دهد و به گل بنشیند، دیگر نیاز چندانی به آب ندارد. در فصل گل چینی، گل چینان بامدادان راهی گلستان میشوند. تا در سپیده دم، غنچه های صورتی باز شده را برچینند. پس از چیدن گلها، آنها را در چادر شبهای بزرگ گرد آورده و برای گلاب گیری به کارگاه های گلاب گیری می فرستند. البته گلاب گیری به شیوه ی صنعتی نیز وجود دارد. بین ۱۵ تا ۳۰ کیلو گل در دیگ میریزند و به همان میزان تا دو برابر آب اضافه میکنند. دیگ همچون زودپز دارای سوراخهایی است که لوله هایی از آن به پارچهایی وصل میشود که درون آب سرد قرار دارد و هنگام جوشاندن گل در دیگ، بخارهای حاصله در پارچ به گلاب تبدیل میشود. در قمصر و نیاسر که گلاب گیری رواج دارد، افزون بر گلاب، عرق شاتره، خارشتر، بیدمشک، نعنا، شوید ... گرفته میشود که هر کدام ویژگیهای دارویی خود را دارد.