اردستان، اصالت آریایی

اردستان

شهرستان اردستان با گستردگی ۱۰۷۱۳ کیلومتر مربع در باختر شهرستان نایین قرار گرفته و ۴۴۷۳۵ نفر جمعیت دارد. این شهرستان از شمال دارای دشتهای گسترده است که به دشت کویر میپیوندد و از نیمروز کوهستانی است و در خاور کوههای کرکس نیز قرار دارد. بنابراین میتوان این شهرستان را نیز از شهرستانهای کویری به شمار آورد که کویرهای بزرگی چون دق سرخ و ریگزارهای بزرگ با تپه های شنی گسترده ای دارد. کمی بارندگی با ویژگیهای زمین شناسی منطقه، آب ناچیزی را به بهره برداران عرضه میکند و پیوسته با کمبود آب روبرو بوده است. آب های زیرزمینی از طریق چاه ها کاریزها مورد و بهره برداری قرار می گیرد. پوشش گیاهی در شهرستان اردستان با توجه به بارندگی کمتر از ۱۰۰ میلیمتر در سال، گونه های اقلیمی گیاهی ویژه ی خود را دارد. از گونه های گیاهی این شهرستان میتوان به درمنه ی دشتی، تاغ، اشنان، خار شتر و بادام کوهی اشاره کرد. بهره برداری از ۵ کاریز از گذشته های دور، کشاورزی را در منطقه امکان پذیر ساخته است. بالاترین نیاز آبی را درختان آلو، گلابی، توت و بادام در اردستان دارند. لیکن درخت انار و مقاومت این درخت نسبت به میزان شوری از دیدگاه اقلیمی، کیفیت انار را نسبت به دیگر فرآورده های کشاورزی بالا برده برداشت انار از باغهای اردستان، سود خوبی را نصیب کشاورزان و باغداران می نماید.

پیشیینه ی تاریخی، همان گونه که از نامش پیداست، از شهرهای کهن ایران به شمار می رود. بنای نخستین آن را از اروندشاه نیای بهمن می دانند و وی در این سرزمین، آتشکده ها بر پا می کند و آتشکده های پیشین را بازسازی می نماید. گاه، کاریز ارونه را مایه ی اصلی شکل گیری اردستان به شمار آورده اند. این کاریز به شش جوی تقسیم می شده که تنها در مسیر جوی راه میان، چهار آسیاب از 17 آسیاب شه قرار داشته است. مقدسی (تاریخ نگار سده ی چهارم هجری)، اردستان را از شهرهای بزرگ حاشیه ی کویر میداند که دارای بازارهای پر رونق و مسجد جامعی آباد بوده است و بارویی داشته که در هر محله ی درونی آن، یک قلعه و در هر قلعه، آتشکده ای بر پا بوده است. شاید بر این اساس است که اردستان (مرکز شهرستان) را دارای شش آتشکده دانسته اند و واژه ی اردستان برگرفته از دو جزء آرت (مقدس) و استان (جایگاه) از اعتبار دینی و آیینی این سامان سخن میگوید. در گذشته، ویرانه هایی از دوره ی ساسانیان در شهر باقی بود. آتشکده ی مهر اردشیر نیز تا سده ی چهارم هجری هنوز بر جای بوده و سپس به مسجد تبدیل شده است. افزون بر این، از دژ ارونه و ۹ کاروان سرای معتبر اردستان نیز یاد شده است. تا سال ۱۲۸۰ هجری، باروی شهر، خندق و آسیاب درونی در ارونه بر جای بوده به باغ قلعه تبدیل شده و گویا آتشکده ی مهر اردشیر در میان همین قلعه بوده است. در گذشته، بیشتر مردم اردستان زرتشتی بوده اند. وجود چهارراهی به نام لب جوی گیران در محله ی فهره و نیز گورستان گبرها و بازماندهی دخمه ها در بالای تپه ای در شمال بزرگترین گورستان شهر این دیدگاه را گواهی میکند، گروهی از تاریخ نگاران، اردستان را زادگاه انوشیروان ساسانی میدانند از کواد و دختر یکی از دهقان زادگان اردستانی. از این رو ساخت کوشک ها، آتشکده ها و در ارونه را به انوشیروان نسبت میدهند.

درباره ی نام اردستان، چنان که در اردستان شهرت دارد، به رستم دستان نسبت داده اند گفته اند، این واژه در اصل ارگ دستان بوده است. همچنین گویند که زواره را نیز زواره برادر رستم بنا کرده است و اینگونه به نام بانی آن خوانده میشود.

مردم اردستان، فارسی را به گویشی گویش میکنند که ویژه ی این ناحیه است و یکی از لهجه های زبان پهلوی به شمار میرود. شهر اردستان مرکز شهرستان اردستان است که در بلندی ۱۲۴۱ متری از سطح دریای آزاد قرار دارد و در فاصله ۱۲۷ کیلومتری خاور اصفهان قرار گرفته است.

مسجد جامع اردستان هنگامی که سخن از هنر و معماری اصیل ایرانی به میان می آید و واژه ی مسجد چهار ایوانی به گوش میرسد، ناخودآگاه مسجد جامع اردستان در دیدگاه دانش پژوهان نمایان میشود. این بنای با شکوه، یکی از زیباترین بناهای دوره ی سلجوقیان در ایران است. هسته ی نخستین این مسجد، در اصل بنای خشتی کهن تری بوده، که چند ستون، جرز و سرتاقهایی از آن باقی مانده است. بنای مسجد کهن تر، الگویی از مساجد نخستین را داشته و گویا در سده ی چهارم در جای بنایی کهن تر (شاید آتشکده) پا شده باشد. مسجد جامع کنونی در سالهای ۵۵۳ و ۵۵۵ هجری با استفاده از مصالح مسجد کهنتر به صورت مسجدی چهار ایوانی ساخته

شده است.

مسجد در زمره کهن ترین مساجد چهار ایوانی ایران و زیباترین آن ها به شمار می رود. بنای آن به دستور ابوطاهر حسین غالی و به دست استاد محمود اصفهانی ساخته شده است. این مسجد در دوره ی صفویه مرمت گردیده است و جای خوشبختی است که هم چنان ظرافت های هنری خود را از روزگار آل سلجوق به نیکی نگه داشته است. مسجد دارای شبستان ها و گنبد آجری بلندی است که در دو سوی آن شبستان های کوچک ساخته شده است. پیرامون حیاط، چهار ایوان و غرفه هایی در دو طبقه قرار دارد. در جانب خاوری نیز، تکیه ای پیوسته به مسجد است که در مراسم سوگواری مورد استفاده قرار می گیرد. مسجد جامع اردستان، بخشی از یک مجموعه ی بزرگ شامل بناهای عمومی چون مدرسه، حمام، آب، انبار، بازارچه و حسینیه است و در محله ی محال قرار گرفته است. از یادگارهای تاریخی دیگر اردستان در دشت محال، بقعه و خانقاه پیر مرتضی، مسجد امام حسن، مسجد سفید سر دشت، مسجد بنکویه و آرامگاه امیر اویس است.

خانقاه پیر مرتضی؛ هنگامی که چهار سال بیش نداشته، پدرش امیر شمس الدین در جنگ با ترکمن ها کشته میشود. خانواده اش توسط شاه منصور آل مظفر به شیراز کوچ کنند و تا کشته شدن شاه منصور در سال ۷۹۰ هجری، به دست تیمور لنگ در شیراز بوده اند و هنگامی که تنها هشت سال دارد، به اردستان باز میگردد و به فراگیری دانش میپردازد. چون از پدرش سرمایه ی هنگفتی باقی مانده بود، پیوسته به دستگیری سرگرم بوده است. چون به سن بلوغ میرسد، به عرفان روی می آورد و مبادرت به ساختن خانقاهی در محله ی فهره اردستان میکند. به مرور زمان بر کمالات او افزوده میگردد و به زودی از پیرامون اردستان، عارفان به دورش جمع میگردند و آوازه اش فراگیر میشود. پیر مرتضی در بقعه ای که همان خانقاهش بود به خاک سپرده شد. خانقاه مرتضی از بناهای نیمه ی نخست سده ی نهم هجری است که در دوره ی صفویه مرمت گردید.

زواره در فاصله ی ۱۲ کیلومتری شمال خاوری اردستان قرار گرفته است. بلندی این شهر از سطح دریای آزاد ۹۷۵ متر است و نام آن از نام برادر رستم دستان برگرفته است. البته برخی زواره را از واژه ی زو به معنای دریا و ره به معنای راه میدانند، چرا که در روزگاران کهن، زواره در کنار دریاچه ی ساوه واقع بوده است. همچنین زواره به معنای آتشکده نیز آمده است. زواره در روزگار سلجوقیان، از اهمیت ویژه ی اقتصادی، همچون اردستان برخوردار بود. قرار گرفتن در مسیر راه بازرگانی، رونق این دیار را موجب گشت و مسجد جامعی در این دوره در آن بنا گردید که نخستین مسجد چهار ایوانی ایران گشت. این مسجد در سال ۵۳۰ هجری بنا گردید و بانی ساختمان آن ابوطاهر حسین، همان کسی است که مسجد جامع اردستان را بنا کرده است.

مسجد جامع زواره در اندازه های کوچکتری از مسجد اردستان ساخته شده است، گنبد خانه ی آن آجری است و نمای درون آن و شبستانهای آن به تزیینات گچبری آراسته شده است.

مسجد پامنار زواره، یادگاری از روزگار سلجوقیان است که در سده ی هشتم هجری به تزیینات گچبری آراسته شده و مرمت گردیده است. مناره ی این مسجد، آجر نوشته ای به خط کوفی دارد که سال 461 هجری را نشان می دهد و از این دیدگاه، این مناره، کهن ترین مناره ی استان اصفهان به شمار می رود.

بافت سنتی زواره، همچون اردستان، در دشتی هموار قرا گرفته است و نوار کویر در 45 کیلومتری شمال و خاور آن کشیده شده است، بنابراین، بدیهی است که زمستان های سرد که گاه سردی هوا به 9 درجه زیر صفر برسد. تابستان های آن نیز گرم و خشک است و دمای هوا به 45 درجه ی سانتی گراد می رسد. این اقلیم با ویژگی های بیان شده، بافتی را می طلبد به شکل بافتی فشرده و به هم پیوسته ی توده ی ساختمانی که باغ ها و کشتزارها کمربند پیرامون آن را شکل می دهند. زواره 10 محله است ومهم ترین نشانه ی بافت سنتی آن، مسجد جامع است که به عنوان عنصری مشخص و نمایان از دور و از کوچه های داخل بافت به خوبی نمایان است. نشانه های کالبدی دیگر زواره، مانند میدان، حسینیه های بزرگ و کوچک واقع در محور اصلی شهر، محور سرپوشیده بازار، منار مسجد، یخدان قدیمی در شمال شهر، از عناصر مهم شناسایی این بافت به شمار می رودکه به خوبی باقی مانده و پابرجاست.

بنابراین، دو محور اصلی در شهر نمایان است. یکی از محورها راه عبوری شهر قدیم د جهت خاور و باختر، دو دروازه ی شهر را به یکدیگر پیوند می داده است: مسجد جامع، حسینیه ی سر پوشیده و سرباز و هم چنین دروازه ی ورودی در این مسیر قرار گرفته اند.

دومی، بازار سرپوشیده ی شهراست که عمود ر محور نخستین ساخته شده است. نقطه ی آغازین بازار در تلاقی با محور خاوری- باختری شهر، دو کاروان سرا و محل پایانی بازار، حسینیه ی سرباز و سر پوشیده ی شهر قرار دارد. پیرامون این دو محور را خانه های سنتی زواره تشکیل می دهد که برخی چهار صفه ای و برخی حوض خانه ای و برخی دیگر ترکیبی از این دو نوع است که حور های دو گانه ی هر را کامل می کند.