نایین

شهرستان نایین بزرگترین شهرستان استان اصفهان با گستردگی ۳۵۷۵۳ کیلومتر مربع در خاور استان اصفهان قرار گرفته است و افزون بر ۵۴۰۰۰ نفر جمعیت دارد که از این دیدگاه کم تراکمترین شهرستان استان با تراکم ۱/۵ نفر در هر کیلومتر مربع است. این شهرستان دارای چهار نقطه ی شهری به نامهای نایین، خور، جندق و انارک همچنین سه بخش به نامهای مرکزی، خور و بیابانک و انارک می باشد.

افزون بر 47 درصد از گستردگی استان اصفهان را مناطق خشک کویری تشکیل میدهد و قسمت بیشتر آن در شهرستان نایین قرار دارد. در واقع، نایین در خاور دامنه های کوههای مرکزی (کرکس) قرار گرفته است. از ویژگی های بارز در این منطقه ی خشک، ریگزارها و تپه های ماسه ای ثابت و یا متحرک میباشد و پراکندگی جغرافیایی آن را با دریاها و دریاچه ها و یا رودهای پر آب گذشته بی ارتباط نمیدانند، که در نتیجه ی تبخیر شدید آب، سیمایی کویری به خود گرفته اند. بالا بودن درجه حرارت و نوسان های شدید حرارتی شب و روز و شدت وزش بادها از دیگر ویژگیهای اقلیمی نایین به شمار میرود.

این شهرستان از داشتن رود و چشمه های جوشان بی بهره است و تنها یک رود فصلی کم اهمیت از ۵ کیلومتری شمال خور میگذرد. بیشتر نقاط این شهرستان با کمبود شدید آب روبه رو است. کوه بلند در این شهرستان وجود ندارد. در بخش انارک تنها کوه بلند منطقه که دره انجیر نامیده میشود، ۲۴۳۸ متر بلندی دارد. همچنین کوهی منفرد به نام عزیزآباد در ۵ کیلومتری شمال خاوری نیستانک و کوه های چهارگنبد در شمال خاوری نایین بیش از 2000 متر بلندی ندارد.

در منطقه ی انارک، غارهای ناشناخته ی زیادی وجود دارد و تنها غار کاوش شده ی این ناحیه، غار میله در نزدیکی چاه خربزه (شمال انارک) میباشد. بنابراین، بیشترین جاذبه های طبیعی این شهرستان کویری، همانا جاذبه های ویژه کویر است. تپه های بزرگ ریگی که هر کدام به نامی شهره گردیده اند، همچون تپه ی ریگ جن با صحنه های زیبا و جادویی سراب های کویر و نیز بیشه ها و جنگلهای ویژه این گونه مناطق چون جنگل گز، جنگل تاق با نخلستانهای زیبا در نزدیکی خور که جلوه ای بی همتا در میان بیابان دارد.

در این شهرستان که بارندگی کمی دارد، بوته زارها پراکندگی جغرافیایی دارند که گون پنبه ای، درمنه، اورمک، قیچ و خاکشیر تلخ از آن جمله اند. پوشش گیاهی این منطقه به دلیل ریزدانه بودن خاکها مانند انواع خاک رس ها، جایگاه رویش گیاهانی چون سیاه تاغ، زردتاق، طارون، اسفند، خارشتر، اشنان، شوربیابانی، درمنه، اسکنبیل و گونه های گز است، که همه از گیاهان شن دوست هستند. مردم شهرستان نایین شیعه مذهب هستند و تنها مردم جندق و برخی دهکده های خور و بیابانک و انارک شیخی هستند و تنها در مواردی اندک از اصول فقهی بادیگر پیروان تشیع اختلاف نظر دارند، با این حال پایبند به اصول مذهب شیعه هستند. گویش مردم این سامان که بازمانده ای از زبانهای پهلوی است نیز جالب و شنیدنی است که با توجه به کویری بودن منطقه، کمتر دستخوش دگرگونی های ناشی از یورش قومهای بیگانه بوده است. زبان مردم نایین و انارک یکی است لیکن گویش مردم خور، گویشی کهنتر از گویش نایینی است.

شهرستان نایین از قطبهای مهم معدنی استان اصفهان به شمار میرود. معدن سرب و روی در نایین و دره انجیر انارک، معدن آهن در خاور نایین، معدن مس در خور و بیابانک انارک، معادن نیکل، کبالت و سرب در و انارک از این جمله اند. در نخلک انارک این معادن از روزگاران دیرین بهره برداری شده اند و بسیاری از آنها معادنی باستانی هستند که آنها را معادن شدادی (پادشاه اسطوره ای) میگویند. این معادن در دل کوه های نخلک انارک قرار دارند و در روزگار ساسانیان از این معادن نقره برداشت می کرده اند. هنوز هم کوره های ذوب و نیز سرباره های آنها باقی است. چهارتاقی انارک و بنایی سنگی در جوار آن از روزگار ساسانیان، گواهی اهمیت این معادن و دیرینگی آنهاست.

شهر نایین

نایین، مرکز شهرستان نایین، در فاصله ی ۱۴۵ کیلومتری خاور شهر اصفهان با جمعیتی افزون بر ۲۱۰۰۰ نفر قرار گرفته است و بلندی آن از سطح دریای آزاد ۱۵۴۰ متر میباشد. آب و هوای آن معتدل و آب مورد نیاز آن جهت کشاورزی از سفره های زیرزمینی و کاریزها فراهم میگردد. سیمای بافت شهری نایین تحت شرایط اقلیم کویری از رنگ خاک است و از جنس خشت گل و پوششی گنبدی دارد و نیاز به آب، شهر را پیرامون آب انبارها که همانا شبکه ی دیرین توزیع آب محل شکل داده است.

نایین شهری کهن است و پیشینه های تاریخی آن به روزگاران پیش از اسلام باز میگردد. این شهر در آن روزگار، به ویژه در دوره ی ساسانیان، در مسیر راه ارتباطی قرار داشته و از اهمیت بارزی برخوردار بوده است. نام آن برگرفته از واژه هایی چون مایین (استخری و ابن حوقل)، ناین (یاقوت حموی) و ناینج است. برخی نام آن را از واژه ی « نوآیین» آورده اند. هر چند نام آن کماباد نیز آمده است. این واژه برگرفته از دو واژه کم + آباد است و کم به معنای کاریز که با اقلیم خشک این سامان و بهره برداری از آب کاریزها سنخیت دارد.

بافت کهن نایین، شامل هفت محله که را مسجد، آب انبار و حسینیه تشکیل میدهد و در مرکز این بافت، بنای کهن نارنج قلعه یا نوآیین قلعه قرار دارد.

نارین قلعه (نارنج قلعه) در بافت کهن نایین و در نزدیکی مسجد جامع شهر، نارین قلعه خودنمایی می کند. این بنا را یادگاری از روزگار ساسانیان میدانند و بنایی است بلند با مصالحی از خشت خام و گل و از آن به عنوان دژ یا کهندژ شهر یاد میکنند. اکنون، کهندژ نایین به تل خاکی بلند تبدیل شده است، لیکن همچنان بازماندهی برجهای آن را میتوان دید و پی به روزگار سرفرازی آن در گذشته برد. از رویدادهای تاریخی مهم مرتبط با این کهندژ میتوان به جنگ امیر مبارزالدین محمد، پادشاه آل مظفر و ملک اشرف چوپانی در این کهندژ یاد کرد.

قلعه ی آشورآگاه بر روی تپه ای بلند، مشرف بر محلهی محمدیه که از نقاط مختلف جاده ای (نایین - یزد و نایین – انارک) نیز به آسانی دیده میشود. با توجه به موقعیت قلعه میتوان آن را به عنوان پایگاهی نظامی یا دژی دفاعی یاد کرد و بنای نخستین آن نیز مرتبط با شکل گیری شهر نایین باید باشد که در دوران اسلامی بازسازی شده باشد. در نزدیکی قلعه، یخچالی از دوره ی صفویه وجود دارد.

مسجد جامع نایین (علویان) مهمترین بنای تاریخی نایین، مسجد جامع آن از سدهی چهارم هجری است که بنای نخستین آن را مربوط به سده ی نخست هجری میدانند. مسجد از نادر مسجدهایی است که با طرح و الگوی مسجد مدینه (نخستین مسجد) بنا گردیده است. مسجد دارای سه شبستان ستون دار (نیمروزی، باختری و خاوری) و در شمال تنها یک ردیف تاق ستوندار است که پیرامون حیاط مرکزی کوچک آن بنا شده است. عنصر اصلی تزییناتی مسجد را تزیینات گچبری نفیسی از سده ی چهارم هجری تشکیل میدهد که بیشتر بر روی ستون ها، دیوارهای جانب قبله، به ویژه محراب زیبای آن به نحو شایسته ای اجرا گردیده است. ستون ها و تاقهای پیرامون حیاط نیز به تزیینات آجرکاری آراسته شده است. تزیینات عالی گچبری محراب و ستونها و تاق رو به محراب به سیمای گوناگون گل و بوته است که در نوع خود بی همتا و کم نظیر است. مسجد جامع نایین، در جانب نیمروز خاوری، مناره ای با ساقه ی هشت ضلعی دارد که در قسمتهای بالایی تبدیل به دایره میگردد و از سده ی هفتم یا هشتم هجری است. تزیینات آن آجر کاری ساده و تزیینات گچبری است. مناره 28 متر بلندی دار. از دیگر دیدنی های مسجد، میتوان به شبستان زیرزمینی آن اشاره کرد که در کمال سادگی، زیبایی خاص کویری خود را دارد و جهت روشنایی آن، بر سقف آن از سنگ مرمرهای شفاف بهره برده اند که نور کافی را به فضای درونی شبستان میبخشد.

در جانب شمال خاوری مسجد و جوار سردر ورودی اصلی مسجد، گنبدی آجری منفرد پابرجاست که از بناهای مربوط به دوران سلجوقی است و کاربری آن چندان روشن نیست، لیکن به نام بقعه و گنبد مقبره شهرت یافته است.

مسجد بابا عبدالله در جنب بازار نایین قرار دارد و در سال ۷۰۰ هجری، مقارن با زمامداری غازان خان مغول ساخته شده است و دارای گنبدخانه ی بلندی است که در انتهای جبهه ی قبله قرار گرفته و سنگ قبرهای فراوانی در آن موجود است. مسجد دارای شبستان ستون دار و شبستان زیرزمینی آن نیز به وسیله ی روزنه های پوشیده از سنگ مرمر شفاف، نورگیری می شود.

مسجد جامع محمدیه از بناهای مربوط به پایان سده چهارم و ابتدای سده ی پنجم هجری است. مسجد از دیدگاه معماری شباهت فراوانی با مسجد جامع دارد و دارای شبستانهای ستون دار، سرداب، مهتابی، وضوخانه و پایاب کاریز (هنوز نیز فعال است)

می باشد.

بازار نایین به صورت راسته بازار به درازای ۳۴۰ متر از دروازه ی چهل دختران آغاز و به مسجد خواجه خضر پایان مییابد. بنای نخستین آن از دوره ی ایلخانان مغول است که در دوران بعد به ویژه صفویه و قاجاریه مرمت گردیده است، لیکن امروز، این بازار زیبا خالی از کسب و کار به صورت متروکه درآمده است.

بازار دارای چهار سوق است و دکانهای آن با طرحهای گوناگون در تزیینات و نوع کاربری از زیبایی ویژه ای برخوردار است که در کمتر بازار کهن ایرانی میتوان نمونه ی آن را یافت. چند یادگار تاریخی نایین چون مسجد شیخ مغربی، مسجد خواجه و حسینیه ی چهل دختران در جوار آن قرار دارند.

خانه پیرنیا یا تماشاگه کویر، روبه روی مسجد جامع نایین قرار گرفته و از یادگارهای معماری دوره ی صفویه به شمار میرود. این خانه برای اقامت قاضی نور که در این دوره به عنوان حاکم منطقه برای نایین حکمرانی میکرده است، ساخته شده که در دوره ی پهلوی توسط وزارت فرهنگ و هنر خریداری و راه اندازی و مرمت آن بر عهده ی آقای محمد کریم پیرنیا گذاشته شد و به تماشاگه کویر تبدیل گردید.

در این تماشاگه مردم شناسی، کالاها و اشیای مربوط به کویرنشینان از جمله پوشاک، ظروف فلزی، دستگاه قالی بافی، عبابافی، خمره های بزرگ و سفالینه به نمایش گذاشته شده است. خانه پیرنیا دارای گچبری ها و نقاشی های بسیار زیبایی از دوره صفویه است. به ویژه نقاشی های ایوان شاه نشین(نقاشی های زیبایی بر اساس هفت پیکر نظامی) و اتاق کرسی بسیار چشم نواز و دلنشین است. خانه دارای ورودی، هشتی زیبا، غلام گرد، دالان، ایوان شاه نشین، اتاق کرسی، بخش تابستانه و زمستانه، انبار آذوقه و حبوبات و طبقه زیرزمین است.

امامزاده سلطان سیدعلی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است و بنای آن از پایان سده ی هفتم و ابتدای سده ی هشتم هجری است. بنا دارای گنبدی بلند، آراسته به کاشیهای فیروزه ای رنگ است. کنار امامزاده، زائرسرایی بنا گردیده که زائران امام زاده در آن اقامت می کنند.

محله ی محمدیه در خاور شهر نایین و در نزدیکی قلعه ی آشورآگاه قرار دارد و از دیدگاه وجود کارگاههای زیرزمینی عبابافی جالب و در خور توجه است. این کارگاه ها در دل زمین از روزگاران دیرین کنده شده اند و عبابافان نسل اندر نسل در این کارگاه ها به حرفه ی عبابافی پرداخته اند. لیکن در هر کارگاه که ۴ تا ۶ دستگاه عبابافی موجود است تنها یک مرد سالخورده سرگرم عبابافی است. عبابافی از صنایع رایج در نایین بوده و عبابافان فرآورده های خود را از کرک پشم شتر و امروزه از کرک پشم گوسفند، در رنگهای خرمایی و مشکی میبافند و در دسترس علاقه مندان میگذارند.

نیستانک از دهکده های دیدنی این شهرستان و در کنار جاده ی نایین-اردستان بر سر راه تهران-بندرعباس واقع شده و در دیرهنگام موقعیت بسیار مناسب ارتباطی داشته است و از دیدنیهای این دهکده میتوان به کاروان سرای و دژ برزوی آن اشاره کرد.

دژ برزو در ورودی دهکده قرار دارد. این دژ از دیدگاه اندازه کوچک، لیکن بسیار مستحکم بنا شده است. مردم محل بنای آن را به برزو، نواده ی رستم دستان نسبت می دهند. در دارای پی و دیوارهای است از بیرون یک مکعب بسیار ستبر مستطیل بزرگ و از درون یک هشت پهلوی کوچک است. دژ برزو دارای سه طبقه است که طبقه های دوم و سوم فضای گسترده تر و بزرگتری دارند. کاروان سرای نیستانک از بناهای دوره قاجاریه است و در اندازه های ۶۷×۶۴ متر بنا گردیده است. حیاط آن از درون هشت پهلو و در گوشه ی آن، پنج صفه قرار دارد که هر کدام به اتاقی مربوط است و هر اتاق را بخاری دیواری است. در جانب راست این کاروان سرا بادگیری است که با توجه به اقلیم محل و گرمای طاقت فرسای تابستان بنا گردیده است. دورتا دور صفه ها و اتاق ها، دالان های به هم پیوسته ی زیبایی برای نگهداری چارپایان بنا کرده اند.

دهکده ی بافران در نزدیکی شهر نایین و بر کنار جاده ی یزد-نایین، دهکده ی زیبای بافران قرار دارد. این دهکده دارای مسجد جامعی از سده ی نخستین اسلامی است که مناره ی آن از دوره ی سلجوقیان است از خشت ساخته شده است. در این دهکده، قلعه ای به نام قلعه رستم قرار دارد که نام آن با افسانه ها در هم آمیخته است، لیکن بنا به ویرانه تبدیل گشته است. بافران یخچالی نیز از

دوره ی صفویه دارد.

دهکده ی بلاباد این دهکده در بلندی ۲۰۰۰ متری از سطح دریای آزاد قرار گرفته و بر کنار جاده ی نایین-اصفهان واقع شده است. این دهکده دارای کاروان سرایی از دوره ی صفویه نیز میباشد که به تازگی مرمت گردیده است. کاروانسرا با مصالح سنگ و آجر

و به شکل چهار ایوانی بنا گردیده است. ورودی کاروان سرا بر جانب خاور و برآمدن خورشید و دارای اتاقها صفه ها و شاه نشین است که پیرامون اتاق ها،صفه ها و شاه نشین است که پیرامون اتاق ها را دالان های زیبایی جهت نگهداری ستوران طراحی کرده اند.

مجموعه کاروان سرای نوگنبد در فاصله ی ۳۰ کیلومتری خاور نایین، بر سر جاده ی نایین-یزد از دوره ی صفویه برجای مانده است. این مجموعه شامل چهار واحد ساختمانی کاروانی است و یک برج منفرد آجری است که اهمیت کاروان سرا را از دیدگاه حجم ورود و خروج کالا به روشنی گواهی می کند. جای افسوس است که این مجموعه مورد بی مهری قرار گرفته و به گورستان لاستیک تبدیل گردیده است. تزیینات آجری بر روی برجهای چهارگانه ی کاروان سرای نوگنبد، جالب و دیدنی است.