انارک

شهر کوچک و دیدنی انارک در ۷۵ کیلومتری شمال خاوری شهر نایین قرار گرفته است هنگامی که از جاده طبس یا از نایین به شهر وارد میشوید، نخستین چیزی که نظر شما را به خود جلب میکند، برج های دیدبانی بر فراز کوه های پیرامون شهر است. این کوه های منفرد که بلندی آنها چندان نیست شهر را در میان خود گرفته اند و از آن پاسداری میکنند. بر روی یکی از کوه ها، افزون بر برج، باروی آن نیز همچنان برجاست و حکایت از نا امنی این شهر در دوران گذشته دارد و بافت معماری شهر نیز بسیار دیدنی است. از سوی شمال که به شهر بنگرید (به ویژه از روی بلندی) شهر انارک را با جنگلی از بادگیرها میبینید که همگی یک سویه و رو به شمال ساخته شده اند تا در تابستان های گرم، نسیم خنک شمالی را به درون خانه ها ببرند. بنابراین، عنصر اصلی در ساخت خانه های انارک، بادگیر است. در خانه های اعیانی، بادگیر بر روی صفه یا ایوان بزرگ خانه قرار دارد و در خانه های کوچک، بادگیر بر فراز یکی از اتاق ها قرار گرفته است. اتاقها به سبک تاق و چشمه و در پیرامون حیاط بنا شده اند. در بیشتر خانه ها از آجرکاری به عنوان پنجره و نرده استفاده شده است. درباره ی پیشینه ی تاریخی انارک، چنین آورده اند که در دوره ی ساسانیان، دهی بوده بر سر راه معدن نخلک، کاروانیان پس از ترک گفتن معدن نخلک، به این ده که بر سر راه ارتباطی بوده میرسیدند و به گذران وقت و آسایش میپرداختند. درباره ی نام انارک که مردم بومی آن را ناروسینه میگویند و به معنای انارستان است. چنین میرساند که در گذشته انارستان های بیشماری داشته است. در سالهای نخستین زمامداری ناصرالدین شاه قاجار، امیر کبیر طی نام های که در سال ۱۲۶۷ هجری به بزرگان انارک می نویسد، از ایشان میخواهد که به ساخت قلعه و باروی شهر همت گمارند و آثار برجای مانده از برج و باروی شهر نیز از آن همان دوره است. انارک دارای مسجد جامع نیز میباشد که یادگاری از دوره زمامداری زندیه در ایران است و تاریخ بنای آن ۱۱۸۱ هجری است. مسجد جامع انارک در محله ی سراب و در کنار چشمه ی آب انارک قرار گرفته است. انارک دارای کاروان سراهایی از دوره ی قاجاریه است؛ کاروان سرای انارک در محله ی رباط قرار دارد و به سبک چهار ایوانی ساخته شده است و از سنگ نوشته ی مرمرین آن، تاریخ 1310 هجری برداشت می شود. از آثار زیبای دیگر انارک کاروان سرای مشجری است که بر سر راه قدیم انارک به چوپانان بنا گردیده است. لیکن، دیدنی ترین نقطه ی انارک را می توان معدن تاریخی نخلک دانست که سابقه ی بهره برداری از آن، مربوط به روزگار ساسانیان است. روزگاری از معادن نخلک نقره برداشت می شد و از این رو، بر روی بلندی، رو به روی معادن چهار تاقی زیبایی نیز بنا کرده اند. وجود این چهار تاقی، چنین می رساند که پیرامون معادن مسکونی بوده و معدنچیان برای نیایش آتش جاویدان، این چهار تاقی یا آتشکده را بنا کرده اند. در فاصله ی 20 متری این آتشکده، بنای سنگی دیگری دیده می شود که ورودی و دیوارهای سنگی آن برجای مانده است. وجود برج، کاربری قلعه بودن آن را گواهی می دهد.

خور

خور در 280 کیالومتری شمال خاوری شهر نایین، بر سر راه نایین به طبس قرار گرفته است. این شهر در دل کویر با آب و هوایی گم در تابستان، قرار دارد و شرایط اقلیمی آن، رشد و نمو نخلستان ها را در این شهر امکان پذیر ساخته است. خانه های خور از جنس خاک و با مصالحی چون خشت و گل ساخته شده اند. این خانه ها با دیوارهای بلند و بام هایی گنبدی شکل و بادگیرهایی زیبا جلوه ای دیگر از معماری در استان اصفهان را به نمایش می گذارند که در کنار نخلستان ها چشم اندازی بی همتا می آفرینند. ویژگی های اقلیمی، مردم این سامان را بر آن داشته است که خانه های خویش را چهار ایوانی بنا کنند. در این خانه ها،ورودی ها به شکل هشتی است که از طریق دالان به حیاط متصل می گردند. خور دارای دو مسجد زیبا است، یکی مسجد نارو که اهل محل، آن را قدیمی ترین مسجد این منطقه می شمارند، لیکن تاریخ بنای آن، چندان روشن نیست. دیگر مسجد عرب ها که در محله ی فاطمی قرار دارد و به تازگی مرمت شده است و درای شبستانی ستون دار با پوشش گنبدی است. افزون بر مسجد، خور دارای یخچال دو قلویی نیز از دوره ی صفویه است.

در این جا لازم است درباره ی نام خور نیز گفت، این واژه به معنای خورشید است که نیاکان ما، روز یازدهم هر ماه خورشیدی را نیز خور روز می گفتند، که این روز به نام فرشته ی خورشید است.

روز خور است ای دو رخ همچو خور

تافت خور از چرخ فلک باده خور

"مسعود سعد"

مهرجان

این دهکده در 40 کیلومتری نیمروز خور قرار گرفته است. نام آن مهرجان، برگرفته از واژهی مهرگان است که در گویش محلی مهرگون خوانده می شود. تاریخ بنای این دهکده کهن به سده ی هشتم و نهم هجری باز می گردد. بافت سنتی مهرجان، جلوه ای دیگر از معماری و هنر کویرنشینان است.

بیاضیه

این دهکده در نیمروز خاوری خور و در فاصله ی 60 کیلومتری این شهر قرار گرفته است. از جذبه های تاریخی و دیدنی آن که دارای چشم اندازی دلنشین و زیباست، اشاره کرد. افزون بر قلعه، بافت معماری کویری آن با خانه های ایوان دار و ایوان های کنگره دار از ویژگی های ممتاز آن در میان دیگر دهکده های کویری است و جلوه ای دیگر از هنر معماری بادیه نشینان را در استان پهناور اصفهان به نمایش میگذارد.

گرمه

این دهکده در نیمروز خور و خاور مهرجان قرار دارد. دهکده ی گرمه در فاصله ی ۳۵ کیلومتری خور و راه دسترسی به آن، از طریق جاده ی خاکی است. قلعه ی استوار و کهن گرمه از جلوه های تاریخی گرمه به شمار میرود که دروازه ی ورودی آن در نیمروز آن قرار دارد و در سوی شمال، دیوارهایی بلند و مستحکم، عظمتی شگفت آور و مهیب از خود به نمایش می گذارد. تاریخ بنای این قلعه از دوران ساسانیان است که در طی دوران بازسازی و مرمت گردیده است. این دژ در طی سده های پی در پی، نگهبانی وفادار و دلسوز برای مردم این سامان در برابر هجوم یاغیان و چپاولگران بوده است. هم اکنون در دهکده ی گرمه، خانواده ای علاقه مند به هنر و فرهنگ این سامان مجموعه ای تفریحی و در خور توجهی را برای گردشگران فراهم کرده اند که از آن جمله میتوان به شترسواری اشاره کرد.

اردیب، این دهکده در مسیر مهرجان به چوپانان و در نیمروز خور قرار گرفته است و دارای چشم انداز و جلوه ای دیدنی است، همچنین، خانه ی مسعود لشکر و یخچال کهنسال آن و گور ذوالفقار خان، حاکم قومس در این دهکده قرار دارند. عمارت دیوان خانه، یادگاری از دوره ی زندیه با ایوانی بلند و دلگشا گچبری های ظریف است و خانه مسعود لشکر، از دوره ی قاجار و دارای جلوه هایی از هنر نیاکان مردم این سامان در گذشته است.

ایراج در نیمروز باختری دهکده ی اردیب، دهکده ی ایراج قرار دارد. این دهکده بر دامنه ی کوه قرار گرفته و قلعه ای کوچک که دیرینگی چندان زیادی ندارد، در دوران گذشته از حریم آن پاسداری می نموده است.

جندق

این شهر در ۲۷۵ کیلومتری شمال خاوری نایین و در سر راه نایین به سمنان قرار گرفته است. از دیدنی های این شهر میتوان به ارگ تاریخی آن اشاره کرد که تاریخ بنای آن به روزگار ساسانیان برمی گردد. این ارگ از درون به سان هزارتویی از کوچه ها و خانه هاست هر کوچه راهی است به کوچه ی دیگر و در آن بن بستی دیده نمی شود. خانه ها در اندازه های کوچک بنا شده اند، لیکن هر کدام، خانه ای کامل برای بادیه نشینان بوده است.

جلوه هایی دیگر از کویر آب انبار یکی از عناصر معماری کویر است، این بناها که گاه دارای بادگیر هستند، پوششی گنبدی دارند. هرچند امروزه کارایی چندانی ندارند، لیکن در گذشته، مردمان کویر و کاروانیان آب شیرین مورد نیاز خود را از این آب انبارها فراهم می کردند. در شهرستان نایین، یخچال های کهن نیز چشم نواز و دیدنی هستند. این بناها، با حجم مخروطی خود، یخ مورد نیاز مردم این سامان را در تابستانهای گرم و طاقت فرسا فراهم می کردند. گاه نیز در میان کویر، دیدن یک چشمه میتواند خستگی و گرما را از دیدگان و تن بزداید. چشمه ی بازیاب در مسیر راه مهرجان به چوپانان، اندکی دور از جاده ی اصلی و در دامنه کوهی بلند قرار گرفته و آبی گوارا و خنک دارد. بر دیواره ی این بس کوه حفره ها و روزنه هایی در دل سنگ ایجاد کرده اند که گویا محل نگهداری کالاهایی ویژه بوده است.

صنایع دستی شهرستان؛ نایین در زمینه ی قالی بافی شهرت جهانی دارد و بیشتر مردمان این دیار از دیر باز به هنر قالیبافی روی آورده اند. قالی و قالیچه های نایین با نقشه ی لچک و ترنج و نقشههای افشان و رنگ غالب زرد (خورشید) کرم (خاک) و آبی (آسمان) به نیکی، هنر الگو گرفته از طبیعت را به نمایش می گذارد. عبا بافی نیز کم و بیش در شهر نایین، در محله ی محدمدیه، همچنان رواج دارد. سفال گری، کاشی سازی و صنایع حصیری در خور و بیابانک (از برگ های نخل) رواج دارد و در اقتصادر منطقه نقش بسزایی ایفا می کند.