معرفی شهرستان گلپایگان

این شهرستان با گستردگی ۱۹۴۵ کیلومتر مربع و با جمعیت ۸۴۴۶۶ نفر در شمال شهرستان خوانسار قرار دارد. مرکز این شهرستان، شهر گلپایگان است که نزدیک به ۴۱۰۰۰ نفر جمعیت را در خود جای داده و در بلندی ۱۸۱۸ متر از سطح دریا و در فاصله ۱۶۲ کیلومتری شمال باختری اصفهان قرار گرفته است. پست ترین نقطه ی شهرستان در تنگ غرقاب است بلندترین بلندی این شهرستان قله ی کوه الوند با بلندی ۳۱۱۱ متر در شمال گلپایگان است. بلندی های شهرستان گلپایگان که دنباله ی خاوری رشته کوه های زاگرس است و بیشتر آنها از کوههای پیرامون خرم آباد جدا شده، به صورت چندین رشته ی موازی از شمال باختری به نیمروز خاوری امتداد می یابد. دشت گلپایگان در خاور این بلندی قرار گرفته و پس از جلگه ی زاینده رود، بارزترین دشت استان اصفهان و یکی از دشتهای حاصلخیز ایران مرکزی است. گلپایگان از شهرستانهای معتدل استان به شمار میرود. گرمترین ماه سال، تیرماه با بیشترین درجه ی حرارت (۳۶ درجه) و سردترین ماه سال دی ماه با ۱۵/۵ درجه ی سانتیگراد میباشد و گاهی نیز به منهای صفر درجه میرسد. سرما در این منطقه از پایان آذرماه (برج نیماسب یا برج قوس) آغاز میشود و محلیها به آن قوس میگویند و باور دارند که اگر در این فصل برف ببارد، قوس گیر شود. رودهای مهم شهرستان شامل رود گلپایگان (سرچشمه ی آن با رود دز که به خلیج پارس میریزد، یکی است) که به دریاچه ی حوض سلطان میریزد، رود خوانسار (رود فصلی است)، رود لای خم پیچ و رود خشک میباشد. از این میان، تنها بر رود گلپایگان سد بسته شده که سال ساخت آن ۱۳۳۵ خورشیدی است که در سال ۱۳۵۰، هفت متر دیگر بر بلندی سد افزوده گردید. افزون بر چهار رود نامبرده، آب شهرستان از طریق چشمه ها، چاه ها و کاریزها فراهم میگردد. شمار کاریزها در شهرستان ۱۱۳ رشته و هرکدام از یک تا پنج کیلومتر درازا دارند. میزان آبدهی کاریزها ۸۴/۲ میلیون مترمکعب برآورد شده که از رود گلپایگان (83 میلیون مترمکعب آبدهی در سال) بیشتر است. در دشت گلپایگان برای هر هزار هکتار زمین، بیش از پنج رشته کاریز است که بیشترین تراکم کاریز در کشور است.

پوشش گیاهی این شهرستان شامل درختان، درختچه ها، بوته زارها و گیاهان است. گونه های گون به ویژه گون کتیرا و گیاهان دارویی چون نعنا فلفلی، شاتره، آویشن یا اشن، ریواس، خاکشیر، بومادران، گل پنیرک، اسپند، بادام تلخه، مرزنگوش، ترشک، بارهنگ، کاسنی،گل گاوزبان، گزنه، بابونه، برزک، بادرنگ، درمنه، بنفشه، خارشتر، ختمی، کوکنار، قدامه، کرچک، کنگر، روناس، سیاه دانه، شوید، همیشه بهار، شقایق، جوشید، کاکوتی، گلپر و بادرنجوبه میباشد. از درختچه های آن نیز می توان به نسترن، بادام کوهی، انجیر وحشی، زالزالک وحشی، ارجن و عناب اشاره نمود.

حیات وحش گلپایگان نیز جانوران و پرندگانی چون گرگ، شغال، پلنگ، روباه، کفتار، خرس، آهو، کل، بزوحشی، هوبره، کبک، تهیو، درنا، سینه سرخ، بلبل، فاخته، قوش، سبزقبا و ... را داراست. درباره ی پیشینه ی تاریخی این شهرستان باید گفت که کاوش های باستان شناسی در منطقه، منجر به پیدایش بازماندهی راههای ارتباطی همدان به اصفهان که از تیمره میگذارد و از دوره ی هخامنشیان است، گردید. پیدایش سنگ نگاره ها و سنگ نوشته های تنگ غرقاب و سنگ نوشته ای به خط پهلوی در کاروان سرای چم اسبه وجود این کهن شهر را در دوران ساسانیان حتمی کرده است.

سلجوقیان توجهی ویژه به گلپایگان و خوانسار داشته اند و گسترش گلپایگان نیز در این دوره است. مسجد جامع گلپایگان مناره ی گلپایگان گواه این رونق و گسترش است. در دوران بعد، گلپایگان در تیررس یورش های خوارزمشاهیان و قتل و غارت مغولان قرار گرفت. هنگامی نیز که تیمورلنگ، این چهره ی خوفناک تاریخ در سه مرحله به ایران یورش برد، گلپایگان باز هم مهماندار مهاجم خونخوار مغول بود و زیربنای آبادانی آن فرو ریخت. گلپایگان با دولت صفویه باری دیگر جان گرفت و با سرنگونی این دولت و قشون کشی، افغانها نیز به خورد و کلان رحم نکردند. در دوره ی نادرشاه افشار نیز، گلپایگان که قادر به فراهم کردن نیروی انسانی برای تجهیز قشون نادری نبود، مورد تاخت و تاز و قتل عام و غارت گردید در دوره ی زمامداری کریمخان زند و توجه این پادشاه به این سرزمین، گلپایگان رو به آرامش گام نهاد، لیکن باری دیگر، به دلیل وفاداری مردم آن به خاندان زندیه، آغامحمدخان قاجار به قتل و غارت مردم این سامان پرداخت. گلپایگان پس از دوران قاجار، دوران آرامی گذراند و در مسیر آبادانی گام برداشت.

درباره ی نام گلپایگان، این از سه واژه ی ورد، پات و کان برگرفته است. ورد به معنای گل سرخ که این واژه به گرد تبدیل گشته، چنان که در دوره ی ساسانیان این منطقه گردپاذکان خوانده شده است. پات از مصدر پاییدن به معنی نگهبانی کردن است، از این رو ورد پات، نگهدار گل معنا میدهد. کان نیز که به گان تبدیل شده به معنای جا و مکان است. تازی شده ی واژه ی گلپایگان، جرفادقان است. نامهای دیگری نیز به این دیار داده اند، از جمله وردپایگان، ورتپاتکان، ورد پات، گردپاز، گلپاد و سرانجام گلپای و گردپادگان.

یادگارهای تاریخی گلپایگان

سنگ نگاره های تنگ غرقاب، تنگ بین دو دهکده ی غرقاب گلپایگان و قیدوی خمین از کهنترین نقاط استان اصفهان به شمار میرود و چنین گواهی میدهد که تنگ نامبرده، یکی از مراکز مهم شکار در دوران ماقبل کشاورزی و شکار بوده است. این تنگ در مرز طبیعی دو استان اصفهان و استان مرکزی و در پایین ترین سطح دشت گلپایگان واقع شده و آب رودهای گلپایگان و خوانسار را به پایین دشت خمین هدایت میکند.

این سنگ نگاره ها همچون کتابی سنگی است که در هر ورق و صفحه های سنگی خود، نگاره ها و نشانه هایی دارد که شاید از عهد پارینه سنگی تاکنون داستانی آشنا بر آن نگاشته اند. کتابی سنگی که الواح و برگهای آن را گل و پونه های فراوان و گونه های گون، ریواس، لاله ی زرد و سپید و زنبق هایی با رنگ بنفش و زرد به زیبایی تزیین کرده اند. کتابی سنگی که تنها فصل چم-اسبه مزاین آن به اندازه ی ده ها غار نگاره شده ی اروپا، سنگ نگاره دارد. لیکن در اندازه های کوچک، برخی با نشانه های نمادین. یک سنگ نوشته ی پهلوی و چند سنگ نوشته ی عربی را نیز باید بر آن افزود. باد، باران و آفتاب بارها بر آن اثر گذاشته اند و از نو نگاشته شده اند، آن گونه که گاه نقشهای نو بر روی نقشهای کهن تر کنده شده اند. تنگ غرقاب بخشی از منطقه ی باستانی تیمره است که شامل گلپایگان، دلیجان، نیمه ور، خمین و محلات است. در این منطقه، بزرگترین مجموعه ی نگاره ای و صخره ای ایران از دیدگاه شمار نگاره ها و نشانه های نمادین، گستره ی کار، دیرینگی و گوناگونی موضوع در پهنه ی گسترده ای با فاصله های چند فرسنگی از یکدیگر قرار گرفته اند. در تنگ غرقاب-قیدو (جانوران، آدمیان، اشیاو نمادها) منهای نگاره های پراکنده ی خاوری تنگ تا چشمه ی حاجی قارا و سمت باختر و نیمروز باختری آن تا چشمه سفید را بین ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ نگاره تخمین زده اند. اگر نگاره های برخی سرشاخههای رود خمین و گلپایگان و تپه ماهورهای نزدیک به این سرشاخه ها را بر آنها بیفزاییم، شمار این نگاره ها ۲۵۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰ نگاره برآورد میکنند. در تنگ غرقاب، طرحهایی وجود دارد که اگرچه شباهتهای فراوانی به شیر، ببر، پلنگ و یوزپلنگ دارند، از جانورانی سخن دارد که یا نسل آنها در ایران نابود شده یا در حال نابودی است. اندازه ی نگاره ها از ۷ تا ۸ سانتی متر (کوچکترین آنها) و بزرگترین آنها در نزدیکی بند مزاین، انسانی به بلندی ۴۴ سانتیمتر و با کمند سه شاخه به در ازای ۱۲۰ سانتی متر میرسد. موضوع این سنگ نگاره ها، مضامین گیاهی، جانوری، انسانی، ابزاری، نمادین و نوشته ای است. نگاره ی بز کوهی، بیشترین نگاره ها را تشکیل میدهد، شکار گران که گاه پیاده یا سواره بر اسب هستند نیز به فراوانی یافت میشود. از میان سلاحها، آشکارترین ابزار شکار، تیر و کمان است.

سنگ نوشته ی پهلوی تنگ غرقاب که در جبهه ی نیمروزی و نزدیک به نوک دماغه نگاشته شده است، مربوط به پایان دوره ی

ساسانی است. در نزدیکی این سنگ نوشته، سنگ نوشته ی دیگری به خط نگاشته عربی شده که مبنی بر فرمان ساخت کاروان سرا میباشد، تاریخ ندارد، لیکن میتوان آن را از دوره ی سلجوقیان دانست.

مسجد جامع گلپایگان در مرکز شهر گلپایگان قرار گرفته است و بر اساس آجر نوشته ی آن در دوره ی پادشاهی ملکشاه سلجوقی (۴۶۵-۴۸۵ هجری) بنا گردیده است. مسجد دارای آجر نوشته های بسیار زیبایی از دوره ی سلجوقیان، به خط کوفی میباشد. آندره گدار مسجد را از بناهای دوره ی زمامداری محمد سلجوقی که از سال ۴۹۸ تا ۵۱۱ هجری حکومت کرده، میداند و تاریخ بنای آن را سال ۵۰۸ هجری آورده است. گنبد اجری مسجد دارای ۲۲ متر بلندی است و قطر درونی گنبد آن ۱۲ متر میباشد. تزیینات درونی گنبد، آجر کاری ساده و هندسی است. گنبد از فضای بیرونی نیز به ۱۲ ترک تبدیل شده و بر پایه ی گنبد، لوزی های آجری برجسته، پایه ی گنبد را می آراید. نکته ی جالب درباره ی گنبدخانه، این که، قاعده ی گنبد از بیرون به صورت هشت ضلعی بنا شده است.

مناره ی گلپایگان بر فراز تپه ای کوچک، در کنار خیابان اصلی و قدیمی شهر قرار گرفته و از بناهای دوره ی سلجوقیان است. بلندی مناره ۱۸ متر است که دارای دو وجه متمایز است: بخش نخست، قاعده ی هشت ضلعی مناره که به شکل هشت ضلعی که در هر ضلع آن یک تاق نما با تزیینات آجری قرار دارد. بر فراز تاق نماها، در دو ردیف دو آجر نوشته ی زیبا به خط کوفی آجری، آیه ی سوره ی مزمل را نگاشته است. مناره دارای دو در ورودی است که دو راه پله ی مجزای مناره را به خوبی نشان می دهد. بخش دوم مناره، دارای آجرکاری ساده است. مناره دارای بلندی بیشتر بوده که قسمت زبرین آن فروریخته است.

گنبد با با مصری این بنا در مرکز شهر گلپایگان واقع است و دیرینگی آن به سدهی هفتم و هشتم هجری میرسد. این بنای آجری بر روی پایه های کهن تری از خشت خام بنا شده است. آجرکاری درونی گنبد به شکل ماهرانهای اجرا گردیده و بر زیبایی گنبد افزوده است، لیکن از نمای بیرونی فاقد تزیینات و به شکل آجرکاری ساده است. در جنب گنبد بابا مصری، حمام قدیمی و بزرگ بابا مصری قرار دارد .

بازار گلپایگان به صورت راسته بازار، در بافت قدیم شهر قرار دارد و از دیدگاه معماری، از معماری دوره ی صفویه الگوبرداری شده است. سقف بازار به شکل گنبدی، دارای تزیینات آجرکاری ساده، لیکن زیبا است با نورگیرهایی که در مرکز گنبدها تعبیه شده است.

ارگ گوگد در چهار کیلومتری شهر گلپایگان قرار دارد و تاریخ بنای آن به دوره ی زندیه باز میگردد و گویند، کریمخان زند که از گلپایگان گوگد دلخوشی داشت، فرمان به ساخت و کاخی در آن مکان داد. امروزه، تنها سند تاریخی که از این بنا برجای مانده است، زمان ساخت آن را به ۱۳۰ سال پیش میرساند. ارگ تاریخی گوگد به تازگی مرمت گردیده و به مجموعه ی گردشگری تبدیل گشته است.

امام زاده ابوالفتوح دهکده ی وانشان در ۲۲ کیلومتری نیمروز گلپایگان قرار گرفته است. در این دهکده، امام زاده ابوالفتوح با گنبد هرمی شکل بلند و دوازده ترک آن بینهایت جلوه گری می کند. گنبد هرمی از بیرون تزییناتی ندارد، تنها بر پایه ی هرمی آن ۱۲ تاق نما، آراینده ی گنبد است. شخصیت مدفون در این بنا، یکی از فرزندان امام هفتم (ع) است. در این بنا سه تاریخ ۹۳۶، ۹۶۲ و۹۹۰ هجری به چشم میخورد و چنین میرساند که بنای آن از سده دهم هجری است. در بدنه ی درونی گنبد امام زاده قطعه سنگ آسمانی نصب گردیده است که در نوشتههای جهانگردان نیز بسیار به آن اشاره شده است.

آرامگاه صالح پیغمبر در کنجدجان و آرامگاه دانیال نبی در شمال خاوری کنجدجان؟! همزمان با گسترش یهودیه در اصفهان، نقشه ی جغرافیایی و خط سیر سکونت یهودیان را از راه أصفهان، خوانسار، گلپایگان، اراک همدان به طور طبیعی نشان می دهد. در گلپایگان، پیروان آیین یهود در نیمروز مسجد جامع در محله ی جهودان اقامت دارند و دارای یک حمام، دو کنیسه و شماری مغازه هستند. در بازار اصلی شهر نیز شماری از ایشان به شغل پارچه فروشی، جواهر فروشی و عتیقه فروشی مشغولند. از بناهای مذهبی یهودیان در گلپایگان، آرامگاه صالح پیغمبر در قله ی بلند کوهی به همین نام و آرامگاه دانیال نبی در دهکده ی کنجدجان، در ۵۰ کیلومتری گلپایگان است. ساختمان آرامگاه صالح دارای گنبد هرمی است. صالح، سه نسل پس از صالح پیامبر نامی بنی اسراییل بوده است. آرامگاه دانیال نبی نیز در دهکده ی کنجدجان، کنار قلعه باستانی و ویرانه ی و یه قرار دارد.

اقتصاد شهرستان گلپایگان بر مبنای کشاورزی بوده و هست. وجود دشت گسترده، خاک حاصلخیز و آب لازم، وجهی کشاورزی و دامپروری خوبی به این شهرستان داده است. از دیدگاه معادن نیز این شهرستان غنی است. معادن شهرستان بیشتر معادن غیرفلزی است که معادن سیلیس، سنگ گچ، مرمریت، سنگ سیاه و معدن سرب از آن جمله اند.

صنایع دستی چون منبت کاری، قالی بافی و خوشنویسی نیز در گلپایگان رایج است لیکن از دیدگاه سوغاتی، مهمترین فرآورده های این منطقه مواد لبنی به ویژه پنیر گلپایگان است.